آرمان مهدویت مذهبی ، اعتقادی
دورنمایی از زندگی امام موسی کاظم علیه السلام
نویسنده : حبیبالله رجایى زاده هرندى
منبع : مجله کوثر شماره ۱۵آنچه در این مقاله آمده دور نمایى است از زندگى امام هفتم حضرت موسى بن جعفر علیهالسلام که در سه بخش ولادت، امامت وشهادت;تنظیم شده است.
ولادت تا امامت
پیشواى هفتم; حضرت موسى بن جعفر علیه السلام در روز هفتم ماه صفرسال صد و بیست و هشت هجرى در «ابواء» دیده به جهان گشود. پدر گرامى اش امام صادق علیه السلام و مادر ارجمندش «حمیده» بربریه، یکى از زنان با فضیلت بود. او به حدى از اصالت خانوادگى و فضایل انسانى برخوردار بود که امام صادق علیه السلام درباره اش فرمود: «حمیده مصفاه من الادناس، کسبیکه الذهب، مازالتالاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامه منالله لى و الحجه من بعدى; حمیده ازپلیدى ها پاک است; مانند شمش طلا، فرشتگان همواره او را نگهدارى کردندتا به من رسید، به خاطر کرامتى که خدا نسبت به من و حجت پس از من فرمود.»
نامى که براى این کودک انتخاب گردید، موسى بود که تا آن روز در خاندان رسالت و امامت سابقه نداشت و یادآور مجاهدتهاى موسى بن عمران (ع) بود. آن حضرت با القاب کاظم; عبد صالح و باب الحوائج و … نیز یاد مى شد و مشهورترین کنیه اش ابوالحسن و ابو ابراهیم بود. امام کاظم (ع) در دوران کودکى تحت مراقبت و تربیت پدر ومادر گرامى اش، مراحل رشد و کمال را پیمود و مدت بیستسال از دوران زندگى خودرا در محضر پرفیض و مکتب سازنده پدر سپرى کرد. آن حضرت در این مدت از سیره و عمل عالى و ارزنده پدر بزرگوارش الهام مى گرفت واز علوم و دانش او بهره مى جست; به طورى که امام صادق علیهالسلام دستور داد زنان مسلمان، براى فراگیرى مسایل دینى به او مراجعه کنند.
امامت تا شهادت امام
موسى کاظم علیه السلام در سال صد و چهل و هشت هجرى که پدر بزرگوارش امام صادق(ع) توسط منصور، مسموم شد و به شهادت رسید به دستور الهى به منصب پرافتخارامامت نایل آمد.
تحکیم امامت
در زمان امام صادق علیه السلام عده اى از یاران آن حضرت، اسماعیل،فرزند بزرگ ایشان را امام آینده خود مى پنداشتند. اما آنگاه که اسماعیل در سنین جوانى از دنیا رفت امام ششم از مرگ او خبر داد و حتى امام جنازه فرزندش را به بزرگان قوم، نشان داد تا علت ریشه عقیده پیشوایى اسماعیل را بخشکاند. امام(ع) بعد از مرگ اسماعیل در فرصتهاى مناسب یارانش را به امام پس از خود، موسى بن جعفر (ع) راهنمایى مى کرد که به چند نمونه اشاره مى کنیم:
۱ مفضل بن عمر مى گوید: «کنت عند ابى عبدالله علیهالسلام فدخل ابوابراهیم موسى (ع) و هو غلام، فقال لى ابو عبدالله علیه السلام: استوص به، و ضع امره عندمن تثق به من اصحابک; خدمت امام صادق (علیهالسلام) بودم که ابو ابراهیم; موسى بن جعفر که در سن جوانى بود، وارد شد. امام فرمود: وصیت مرا درباره این بپذیر و بدانکه او امام است و موضوع امامت او را با هر یک از اصحاب خود که مورد اطمیناناند، در میان بگذار.
۲ اسحاق بن جعفر بن محمد (ع) مىگوید: «روزى خدمت پدرم بودم که على بن عمربن على; پسر امام چهارم (ع) از پدرم پرسید: قربانت گردم، بعد از شما به چه کسى پناه ببریم؟ فرمود: کسى که دو لباس زرد پوشیده، و دو گیسو دارد و اکنون از طرفاین در نزد تو مى آید. او هر دو لنگه در را با دو دستش باز مى کند. چیزى نگذشت که دیدیم دو دست دو لنگه در را گرفته، و آنها را گشود و ظاهر گشت. او ابو ابراهیم (ع) بود که روبروى ما قرار گرفته بود».
۳ صفوان جمال مى گوید: منصور بن حازم به امام صادق (ع) عرض کرد: پدر و مادرم به قربانت، مرگ هر صبح و شام به سراغ جانها مى آید، اگر اتفاقى افتاد، امام کیست؟ امام صادق (ع) در حالى که با دست به شانه است ابوالحسن (ع)مى زد، فرمود: اگر چنین شد، امام شما این است.
۴ على بن جعفر مى گوید: پدرم امام صادق (ع) به گروهى از اصحابش فرمود: «سفارش مرا درباره فرزندم موسى بپذیرید; زیرا او از همه فرزندانم و از کسانى که از من به یادگار مى مانند، برتر است و جانشینم پس از من و حجت خدا بربندگانش خواهد بود.»
دوران امامت
دوران امامت امام موسى بن جعفر (علیه السلام)از سال صد و چهل و هشت شروع شد و تا سال صد و هشتاد و سه هجرى به طول انجامید. در مدت سى و پنجسال امامت با خلیفه هاى وقت; منصور دوانیقى، مهدى، هادى وهارون الرشید معاصر بود. حضرت، پس از رحلت پدر، رهبرى و ارشاد علمى و فکرى را به عهده گرفت و گروه زیادى از دانشمندان، محدثان، مفسران، فقها و متکلمان را پرورش داد. شرایط سیاسى و حکومت منصور ایجاب مى کرد که امام (علیهالسلام) مبارزه خود را ازابعاد علمى آغاز کند و از طریق نشر معارف به جلوگیرى از شیوع عقاید منحرف بپردازد.
در همین راستا داستان ذیل را مى خوانیم: منصور دوانیقى پس از این که امام صادق(علیهالسلام) را مسموم کرد، زمینه را براى از میان برداشتن دیگر مخالفان مناسبدید; از اینرو به فرماندار مدینه، محمد بن سلیمان نوشت: «اگر جعفر بن محمدشخصى را جانشین خود قرار داده، او را احضار کن و گردنش را بزن» فرماندار درپاسخ نوشت: جعفر بن محمد در وصیت نامهاش ۵ نفر را جانشین خود قرار داده است;منصور دوانیقى، محمد بن سلیمان فرماندار مدینه عبدالله بن جعفر، موسى بنجعفر و حمیده همسر آن حضرت. در پایان نامه فرماندار، از خلیفه کسب تکلیف کردکه کدام یک را گردن بزند. منصور که هرگز تصور نمىکرد با چنین وضعى روبه رو شود، به شدت خشمگین شد و گفت: اینها را نمى توان کشت. البته مخفى نماند که امام صادق (علیهالسلام) با تنظیم چنین وصیت نامه سیاسى توانست ا زقتل امام موسى (ع) جلوگیرى کند و اینگونه وصیتاز باب تقیه بود; زیرا نزد شیعه لیاقت نداشتن چند نفرى که در وصیت نامه حضرت ذکر شده اند، واضح و روشن بود.
آن امام مظلوم به خاطر حق گویى و افشاگرى بر ضد خلفاى بنى عباس; مخصوصا هارون الرشید همواره زندانى بود و بین چهار تا هفت سال از عمر شریفش را در زندانهاى مخوف به سر برد. در این راستا دو ماجراى ذیل مورد توجه تاریخ نگاران قرار گرفته است.
۱ مهدى عباسى، سومین خلیفه عباسى براى سرپوش گذاشتن بر جنایات خود، روزى اعلام کرد، مى خواهم مظالم مردم و حقوقى را که مردم بر گردنم دارند، به صاحبانشان بدهم. امام کاظم (علیهالسلام) این مطلب را شنید و نزد مهدى عباسى رفت. مهدى ظاهرا به اداى حقوق مردم اشتغال داشت، به او فرمود: چرا حقوق از دسترفته ما باز نمى گردد؟ مهدى عباسى گفت: حقوق شما چیست؟ امام فرمود: «فدک». مهدى گفت: حدود فدک رامشخص کن تا به شما بازگردانم. امام (ع) فرمود: حد اول آن کوه احد، حد دوم عریش مصر، حد سوم «سیف البحر» حدود شام و سوریه و حد چهارمش «دومه الجندل» (بینشام و عراق) است. مهدى پرسید همه اینها از حدود فدک است؟ امام کاظم (ع) پاسخ داد: آرى. به یکباره آثار خشم در چهره مهدى عباسى آشکارشد، چرا که امام فهماند حکومت همه دنیاى اسلام باید در دست ائمه باشد. پس خلیفه از جا برخاست و از آنجا رفت در حالى که مى گفت: «این حدود بسیار است، بایدپیرامون آن بیندیشم».
۲ روزى دیگر هارون از امام کاظم (ع) فدک را تقاضاکرد و گفت: فدک را بگیر تا رسما آن را به تو واگذار کنم. امام کاظم (ع) هیچ عکس العملى نشان نداد. هارون اصرار زیادى نمود تا اینکه حدود آن چه اندازه است؟ امام فرمود: اگر آن را مشخص کنم، در اختیار من نخواهى گذاشت. هارون اظهار داشت: به حق جدت قطعا آن را در اختیار تو مى گذارم. امام (ع) فرمود: حد اول آن، «عدن» (قسمتى از یمن). چهره هارون عوض شد امام ادامه داد: حد دوم آن «سمرقند» است; رنگ چهره هارون بیشتر تغییر کرد. امام اضافه کرد: حد سوم آن، «آفریقا» است. هارون از این سخن به قدرى ناراحت شد که رنگش سیاه گشت امام فرمود: حد چهارم آن، «سیف البحر» است. هارون گفت: «فلم یبق لنا شىء»; بنابراین چیزى براى ما باقى نمى ماند. امام فرمود: من گفتم که تو آن را در اختیار من نخواهى گذاشت. هارون در همین هنگام تصمیم کشتن آن حضرت را گرفت.
شیوه مبارزاتى
امام علیه السلام به روشهاى مختلف در برابر حکومت عباسى موضعگیرى مى کرد و یارانش رادر این زمینه راهنمایى مى فرمود. براى نمونه به دو مورد اشاره مى کنیم:
۱ امام (ع) به صفوان فرمود: همه ویژگیهاى تو جز یک مورد پسندیده است چراشترهاى خود را به هارون کرایه مى دهى. عرض کرد: براى سفر حج کرایه مى دهم و خودم هم به دنبال شترها نمى روم. فرمود: آیا دوست ندارى، هارون حداقل تا بازگشت از مکه زنده بماند تا کرایه ات را بپردازد؟ گفت: چرا. حضرت فرمود: «من احب بقائهم فهو منهم و من کان منهم کان ورد النار; کسى کهدوست دار بقاى ستمگران باشد، از آنان بشمار مىآید و هر کس با آنان باشد، جایشدر آتش است.»
۲ به زیاد بن سلمه فرمود: اى زیاد; اگر از پرتگاه بلندى فروافتم و پاره پاره گردم، برایم بهتر است از این که در دستگاه جور منصبى رابپذیریم; یا بر بساط یکى از آنان قدم بگذارم. امام کاظم (ع) با بر حذرداشتن یاران از پذیرفتن منصب دولتى که تقویت حاکمان ظالم را در پى داشت و ضمناین که خط بطلانى بر مشروعیت دستگاه خلافت عباسى مى کشید، زمامداران غاصب را به انزوا کشانده، از داشتن پایگاه مردمى نیز محروم مىساخت. البته امام با اشغال مناصب مهم توسط یاران شایسته و مورد اعتماد مخالفت نمى کرد; زیرا کسب این موقعیت از یک سو موجب نفوذ در دستگاه حکومتى مىشد و ازسوى دیگر باعث مىشد مردم تحت حمایت کارگزاران نفوذى امام قرار بگیرند. به قدرت رسیدن «على به یقطین» در دستگاه خلافت در همین راستا بود. وى که از شاگردانبرجسته امام و شخصیتى مورد اعتماد بود; از طرف هارون به وزارت برگزیده شد. على بن یقطین در تمام مدت وزارت، دژى استوار و پناهگاهى مطمئن براى شیعیان محسوب مى شد و در آن شرایط دشوار براى تامین اعتبارات لازم به منظور حفظ حیات واستقلال اقتصادى یاران امام (ع) نقش مؤثرى ایفا مى کرد. جالب این که وى چندینبار خواست از پستخود استعفا دهد، که امام (ع) او را از تصمیمش برگرداند.
سیره عملى و اخلاقى
الف) عبادت
شناخت ویژه امام هفتم حضرت موسى بن جعفر (ع)از خداوند، او را به عبادتى افزون و راز و نیازى عاشقانه با پروردگار سوق مى داد. از این رو به محض فراغت از کارهاى اجتماعى، به عبادت و نیایش مى پرداخت. هنگامى که امام به دستور هارون به زندان افتاد، عرض کرد: «پروردگارا! مدتهابود از تو مى خواستم فراغت براى عبادت به من عطا فرمایى، اینک خواسته ام رابرآورده ساختى، تو را بر این نعمت سپاس مى گویم.» در عبادت آن بزرگوار همین بسکه در زیارتش مى خوانیم: «… الذى کان یحیى اللیل بالسهر الى السحر بمواصلهالاستغفار حلیف السجده الطویله و الدموع الغزیره و المناجات الکثیره و الضراعاتالمتصله» آن بزرگوارى که شب تا صبح به استغفار بیدار و شب زندهدار بود و درسجده طولانى با چشم اشکبار با خدا به مناجات و راز و نیاز و زارى به درگاه خدامشغول بود و این دعا را بسیار مى خواند: «اللهم انى اسئلک الراحه عند الموتو العفو عند الحساب» خدایا! آسایش هنگام مرگ و بخشایش هنگام حساب را از تومى خواهم.
ب) گذشت و بردبارى
لقب «کاظم» براى حضرت گویاى همین خصلت و شهرت ایشان به فرو خوردن خشم و غضب است. ابن حجر عسقلانى; دانشمند و محدث اهل سنت مى نویسد: «موسى کاظم، وارث علوم پدر و داراى فضل و کمال او بود. در پرتو گذشت وبردبارى فوق العاده اى که در رفتار با مردم نادان از خود نشان داد، کاظم لقبیافت…»
نمونهاى از بردبارى حضرت
مردى در مدینه با دشنام و توهین امام علیهالسلام را آزار مىداد. برخى از یاران امام (ع) پیشنهاد کردند او را از میانبردارند. اما امام (ع) آنان را از این کار منع کرد. و از محل کار او درمزرعه اى بیرون مدینه بود، پرسید آنگاه به چهارپایى سوار شد و خود را به مزرعهاو رساند. مرد با دیدن امام فریاد مىزد زراعت مرا پایمال نکن! اما حضرت اعتنایى نکرد و همچنان جلوتر مى آمد. وقتى روبروى مرد کشاورز رسید، پیاده شد وبا گشادهرویى پرسید: براى این مزرعه چقدر خرج کردهاى؟ گفت: صد دینار. فرمود: امیدوارى چقدر سود نصیب تو شود؟ گفت: دویست دینار. حضرت سیصد دینار به او داد و فرمود: زراعت هم از آن خودت; بدان آنچه را که امیدوارى برداشت کنى، خدا به تو خواهد رسانید. آن مرد بى درنگ از جا برخاست و سر امام کاظم (ع) را بوسید و با نهایت پوزش ازامام خواست گناهش را نادیده بگیرد. امام (ع) تبسمى کرد و بازگشت … روز بعد آن شخص در مسجد نشسته بود که امام وارد شد. تا نگاه مرد به امام (ع)افتاد، گفت: خدا بهتر مى داند رسالتخود را در کدام خاندان قرار دهد. دوستان باشگفتى پرسیدند که داستان چیست؟ تا دیروز به امام دشنام مى گفتى. اودوباره امام (ع) را دعا کرد و با دوستانش به ستیزه برخاست. امام (ع) از یارانش پرسید: کدام بهتر است; نیت شما یا رفتار من؟
ج) کار وتلاش
موسى بن جعفر (ع) زمین زراعت داشت و خود به کشاورزى مى پرداخت. حسن بن على; یکى از یاران و شاگردان آن حضرت از قول پدرش اینگونه نقل مى کند: «موسى بن جعفر (ع) را در مزرعه اش در حالى که در اثر شدت تلاش و فعالیت، عرق تاقدمهایش رسیده بود، ملاقات کردم. پرسیدم: فدایت شوم مردان (کارگرانتان) کجاهستند که خود این گونه مشغول کار هستید؟ فرمود: اى على، بزرگوارتر از من و پدرم با دست خودشان در امر زراعت کارمىکردند. عرض کردم آنان کیستند؟ فرمود: جدم رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین و پدران بزرگوارم سپس فرمود: کشاورزى از کارهاى پیامبران و فرستادگان الهى و نیکوکاران است.»
د) سخاوت و کرم
جود و سخاوت، از بارزترین صفات پیشواى هفتم (ع) بود. امام امکانات مالى خود را که از راه زراعت و کشاورزى بدست آورده بود، در اختیار نیازمندان مى گذاشت. این جمله که «تعجب از کسى است که کیسه بخشش موسى به جعفر (ع) به او رسیده باشدولى باز اظهار تنگدستى کند.» در مدینه به صورت ضربالمثل درآمده بود. آن بزرگوار، مواد غذایى و دیگر نیازمندىهاى ضرورى را به خانه مستمندان مدینهمىبرد بىآنکه حتى خود مستمندان بدانند این نعمتها از کجا رسیده است.
