آرمان مهدویت مذهبی ، اعتقادی
قرآن برتر است یا عترت؟
در حدیث ثقلین قرآن مقدم بر عترت ذکر شده و این حدیث نزد شیعه و سنی متواتر است …
در پاسخ به این سئوال که آیا قرآن برتر است یا عترت؟ دو گروه وجود دارند:
اول، گروهی که قرآن را برتر دانسته اند. از جمله این گروه مرحوم «آخوند ملا اسماعیل مازندرانی» ـ معروف به خواجویی ـ بوده که در اصفهان اقامت داشته، در همان جا وفات یافته و قبرش در تخت فولاد است. وی رساله ای در این باب نوشته و در آن نتیجه گرفته که قرآن برتر از عترت است. دلایل چهارگانه وی بدین ترتیب است:
۱) در حدیث ثقلین قرآن مقدم بر عترت ذکر شده و این حدیث نزد شیعه و سنی متواتر است که پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «… کتاب الله و عترتی…» :
۲) مطابق بعضی طرق روایت این حدیث، رسول خدا(ص) قرآن را با وصف «بزرگ تر بودن» بیان نموده و آن را «ثقل اکبر»، و عترت را «ثقل اصغر» خوانده اند.
۳) آن حضرت(ص) کتاب را به خدا و عترت را به نفس خود اضافه نموده اند.
۴) حدیثی که از امامان(ع) در فضیلت قرآن روایت شده است که فرموده اند: «کتاب خدا ریسمان یا طنابی است کشیده شده به دست خدا»(۱)
آن مرحوم به این چهار دلیل، قرآن را افضل از عترت دانسته است.
دوم، گروهی که معقتدند، عترت پیامبر(ص) از قرآن برتراند؛ به دلایل زیر:
۱) مجرد تصریح به «بزرگ تر بودن» دلیل بر برتر بودن نیست و تقدم بیان کتاب در حدیث ثقلین، بنابر هیچ یک از دلالات سه گانه [منطقی] (یعنی تطابقی، تضمّنی و التزامی) دلیل برتر بودن آن نمی شود، زیرا هرگاه بخواهند دو چیز را با هم بیان کنند، طبیعتاً یکی از آن دو پیش از دیگری ذکر می شود و چه بسا که دومی برتر از اولی است: مانند این آیه شریفه: «إنّ الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر(۲)؛ همانا نماز از زشتی و ناپسندی باز می دارد، و یاد خدا بزرگ تر است.»
بر اساس روایات صحیح «صلوه» بر امیرالمؤمنین(ع) تأویل شده، در حالی که آن حضرت(ع) برتر از ذکر است، اما در این آیه به تصریح، ذکر خدا بزرگ تر شمرده شده است. به علاوه بزرگ تر بودن از یک جهت (خاص)، دلیل بر برتر بودن از همه جهات نمی شود. به عنوان مثال،«عقیل» از جهت سِنّی از امیرالمؤمنین(ع) بزرگ تر بود ولی آن حضرت(ع) از هر جهتی از عقیل برتر بودند. درباره حضرت مریم نیز در آیه شریفه آمده است:
إنّ الله اصطفیٰک و طهّرک و اصفیٰک علی نساء العالمین(۳)
همانا خداوند تو را برگزید و پاک و پاکیزه گردانید از میان زن های جهانیان؛
ولی این صفات و ویژگی ها دلالت بر افضل بودن مریم از حضرت فاطمه زهرا(س) ندارد، زیرا نهایت اختصاص مریم به این ویژگی، تولد یافتن حضرت عیسی از او به واسطه روح القدس یا جبرائیل است ـ بدون پدر ـ اما در عین حال از فاطمه(س) برتر نیست.(۴)
۲) بزرگ تر بودن قرآن، به دلیل شمول آن نسبت به احکامی است که برتری عترت(ع) و وجوب پیروی و اطاعت ایشان را در همه امور، از جانب خداوند متعال، بیان کرده است. اما نام بردن از عترت توسط پیامبر(ص) به دلیل ویژگی هایی است که خداوند به ایشان عطا فرموده است. ایشان دارای تمام فضایل قرآن و غیر آن است، در حالی که قرآن چنین نیست.
۳) در بعضی از احادیث معتبر به این مضمون تصریح شده است که امیرالمؤمنین(ع) برتر از قرآن هستند. چنان که سید هاشم بحرانی(ره) در تفسیر برهان روایت نموده است: علی بن ابی طالب (ع)، أفضل من القرآن(*)
۴) پاسخ به دلیل سوم گروه اول که گفته اند، کتاب به خدا اضافه شده و عترت به پیامبر(ص)، آن است که این دلیل تمام نیست، زیرا اضافه به رسول خدا نیز اضافه به خداست، زیرا در احادیث فراوانی از ایشان به عین الله، یدالله، جنب الله، وجه الله، اذن الله، لسان الله و … تعبیر شده است.
۵) در پاسخ به دلیل چهارم که گفته اند، قرآن، ریسمان خداست، می گوییم که عترت هم ریسمان خدایند که به دست خدا کشیده شده است. ایشان بنابر روایات صحیح و معتبر، مبیّن کتاب و عروهالوثقی ای هستند که هیچ گاه گسیخته نخواهد شد.
چرا عترت، از قرآن برتر است؟
دلایل برتری عترت از قرآن عبارتند از:
دلیل اول:
آنکه حقیقت محمد و عترت طاهرین او(ص) اولین مخلوقاتی هستند که [توسط خداوند متعال] آفریده شده و به دلایل عقلی و نقلی از تمام مخلوقات شریف تر و گرامی تر اند. دلیل عقلی آنکه، بر اساس قاعده عقلی: امکان اشرف، آفریده نخست باید اشرف ممکنات و برترین مخلوقات باشد و این حضرات(ع) عقل اول هستند. دلایل نقلی این مسئله فراوان است، از جمله از معصوم(ع) روایت شده است: «نخستین مخلوقی که خدای متعال آفرید، عقل بود… [آنگاه به آن فرمود:] به عزت و جلال خودم سوگند که مخلوقی را محبوب تر از تو خودم نیافریدم، به واسطه تو ثواب می دهم و به واسطه تو مجازات می کنم».(۵)
این روایت دلیل بر برتری عقل از جمیع مخلوقات است و مراد از آن، حقیقت نورانی محمد و آل محمد(ع) است که از تمام مخلوقات ـ از جمله قرآن ـ برتر است. پس عترت پیامبر(ص) که جملگی از نور پیامبرند، برتر از قرآن اند:
دلیل دوم:
آنکه ولایت عترت، جمله مخلوقات را ـ از جمله قرآن ـ فرا گرفته؛ قرآنی که در لوح محفوظ موجود است و در دیگر منازل آن تا به قرآن مکتوب که در دسترس مردمان قرار دارد. بر حسب اعتقاد ما، ولایت ایشان، بر اساس ولایت کلیه مطلقه بر تمام خلایق احاطه دارد، چنان که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: من همان هستم که ولایتم ولایت خداوند متعال است.
دلیل این امر، روایات متعددی است که از جمله «فیض کاشانی» (ره) بعضی از آنها را در مقدمات تفسیر صافی آورده است، مانند این روایات که امام صادق(ع) فرمودند:
همانا خداوند متعال ولایت ما ـ اهل بیت ـ را قطب (محور) قرآن قرار داد.(۶) یعنی قرآن، بر محور ولایت ما دور می زند.
دلیل سوم:
اینکه عترت(ص) کلام الله ناطق و کتاب مبین؛ و قرآن، کلام صامت و بی سخن او است. و دیگر آنکه قرآن عبارت از، الفاظ، خطوط و نقوشی نگاشته شده است که علم آن نزد عترت وجود دارد. پس حقیقت قرآن و علوم آن، به طور اعلی، اشرف، کامل تر و تمام تر در حقیقت نورانی امام معصوم(ع) موجود است. بنابراین امام، برتر از قرآن بوده، ـ همچون برتری معانی از الفاظ ـ بلکه قرآن، جزء و قسمتی از فضایل و مناقب امام و حاکی از بخشی از شئون و مراتبی است که خداوند متعال در ایشان قرار داده است.
دلیل چهارم:
آنکه قرآن، کلام مخلوق ـ یعنی رسول اکرم(ص) ـ از جانب خداوند بوده، ولی نور نبی اکرم و حضرات عترت(ع) بلاواسطه توسط خالق متعال آفریده شده و بنابر روایات متعدد اثبات شده که عترت، در تمام فضایل با رسول اکرم(ص) یکسان اند، مگر در نبوت و علت ایجاد سایر موجودات ـ از جمله قرآن ـ جز حقایق انوار مقدس این حضرات(ع) چیز دیگر نیست.
دلیل پنجم:
آنکه قرآن موجود و در دسترس ما، تنها سایه، آینه و نشانی از قرآن موجود در عالم مثال و انوار است و می دانیم که آن عوالم، تماماً مخلوق و آفریده از اشباح انوار پیامبر و عترت(ع) است، زیرا ایشان نورالانواری هستند که سایر نورها از نور ایشان روشن شده و لذا علت مادی و صوری برای آنها و همچنین برای قرآن هستند، بنابراین افضل از قرآن اند.
دلیل ششم:
آنکه علوم عترت پیامبر(ص) به فرموده خودشان، بر کتاب تکوینی و تشریعی و قرآن حقیقی ـ موجود در دیگر عوامل ـ احاطه دارد. چنان که فرموده اند: از جمله علومی که نزد ماست، تفسیر قرآن و احکام آن است.(۷)
بنابراین علوم قرآن، تنها بخشی از علوم ایشان است، و این ملاک برتری ایشان از قرآن است.
دلیل هفتم:
اینکه عترت(ع) در نزدیک ترین درجات ممکن نسبت به خداوند متعال قرار دارند، زیرا همراه با رسول خدا(ص) در مقام و مرتبه «قاب قوسین أو ادنی؛ مانند دو لبه کمان نزدیک شد یا مقرب تر» هستند و قرآن در همه منازلی که داراست، ذیل این مقام قرار دارد. عترت(ع) بر مقام قرآن احاطه دارند و از آن برتر اند.
دلیل هشتم:
اینکه امام به منزله قلب عالم امکان است و خداوند متعال امامان(ع) را موجب قوام ممکنات قرار داده، و اگر ایشان نباشند، زمین اهل خود را فرو می برد و از مجموع احادیثی که در این باب از معصومین(ع) رسیده استنباط می شود که موجب بقای ممکنات ـ از جمله قرآن ـ ایشان هستند و بقای همه چیز، از جمله قرآن، به وجود ایشان است پس بی تردید، ایشان برتر از قرآن اند.
دلیل نهم:
اینکه قرآن از آیات و بیّنات الهی است و تردیدی نیست که عترت(ع) بزرگ ترین آیات و بیّنات هستند. چنان که امیرمؤمنان(ع) فرمودند: کدام آیه ای از آیات خداوند، از من بزرگ تر است.
این ویژگی نیز دلالت بر برتری ایشان بر قرآن کریم دارد. ایشان به منزله غیب، روح، باطن و حقیقت قرآن هستند. هر که خدا را شناخته و می شناسد، از راه معرفت، شناخت و توجه کردن به سوی ایشان شناخته است.
علامه سید حسن میرجهانی (ره)
پی‌نوشت‌ها:
٭ برگرفته از: ولایت کلیه، صص ۱۲۴ ـ ۱۳۲؛ همراه با تلخیص و بازنویسی.
۱. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۷، ص ۲۴۵، ح ۵
۲. سوره عنکبوت(۲۹)، آیه ۴۵.
۳. سوره آل‌عمران(۳) آیه ۴۲.
۴. همسر حضرت فاطمه(س) امیرالمؤمنین(ع) است که خود برتر از تمام فرشتگان برتر الهی و بنا بر روایات متعدد، معلم جبرئیل و سبب خلقت آنها بوده‌اند. به علاوه فرزندان حضرت فاطمه(س) نور اخیار ـ یعنی انبیاء و اوصیایشان ـ و برتر از ایشان هستند و حضرت عیسی(ع) سرانجام پشت سر آخرین ایشان (حضرت صاحب‌الزمان(ع)) به نماز خواهد ایستاد.
(*) عن زید بن ثابت قال، قال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم):
إنی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله وعلیّ بن أبی طالب (علیه السلام)، وعلیّ أفضل لکم من کتاب الله، لأنّه مترجم لکم عن کتاب الله (البرهان فی تفسیر القرآن ج۱ ص۱۴ ح۳۲٫)
۵. مجلسی، همان، ج ۱، ص ۹۷، ح ۸؛ عوالی اللئالی، ج ۴، ص ۹۹.
۶. فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج ۱، ص ۲۱، مقدمه دوم.
۷. بصائر الدرجات، ص ۲۱۴، جزء ۴، باب ۷، ح ۱.
