آیا امیرالمؤمنین علیه السلام به حدیث غدیراحتجاج کرده است؟(از منابع اهل سنّت)

آیا امیرالمؤمنین علیه السلام به حدیث غدیراحتجاج کرده است؟

پاسخ :

امیر مؤمنان علیه السلام و بقیه ائمه معصومنین علیهم السلام در موارد بسیاری به حدیث غدیر احتجاج کرده‌اند که ما بنا به درخواست جنابعالی به چند احتجاج از امیر مؤمنان علیه السلام بسنده می‌کنیم .

۱ . احمد بن حنبل در مسندش با سند صحیح نقل می‌کند :

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ حَدَّثَنِى أَبِى حَدَّثَنَا حُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَأَبُو نُعَیْمٍ الْمَعْنَى قَالاَ حَدَّثَنَا فِطْرٌ عَنْ أَبِى الطُّفَیْلِ قَالَ جَمَعَ عَلِىٌّ النَّاسَ فِى الرَّحَبَهِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ أَنْشُدُ اللَّهَ کُلَّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ مَا سَمِعَ لَمَّا قَامَ . فَقَامَ ثَلاَثُونَ مِنَ النَّاسِ – وَقَالَ أَبُو نُعَیْمٍ فَقَامَ نَاسٌ کَثِیرٌ – فَشَهِدُوا حِینَ أَخَذَهُ بِیَدِهِ فَقَالَ لِلنَّاسِ « أَتَعْلَمُونَ أَنِّى أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ». قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ « مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا مَوْلاَهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ». قَالَ فَخَرَجْتُ وَکَأَنَّ فِى نَفْسِى شَیْئاً فَلَقِیتُ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّى سَمِعْتُ عَلِیًّا یَقُولُ کَذَا وَکَذَا. قَالَ فَمَا تُنْکِرُ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- یَقُولُ ذَلِکَ لَهُ .

مسند احمد ، ج ۴ ، ص ۳۷۰ ، ح ۱۹۸۲۳ .

حضرت على علیه السّلام مردم را در رحبه گرد آورد و فرمود : سوگند مى‏دهم هر مرد مسلمانى که غدیر خم را به خاطر دارد و سخنى را که در آن روز از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شنیده است ، از جا برخیزد . سى تن از مردم براى اقامه شهادت بپا خاستند  ـ ابو نعیم گفته است که افراد بسیارى‏ شهادت دادند ـ و اعلام کردند آن هنگام که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله دست امیر المؤمنین على علیه السّلام را به دست مبارک خود گرفت خطاب به مردم فرمود :

آیا می‌دانید که من شایسته‌تر به مؤمنان از خود آنها مى‏باشم ؟ همگى فرمایش رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله را تصدیق کردند . رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود :

هر کس من مولای او هستم ،‌ این [علی] مولای او است ، پروردگارا ! دوست على را دوست بدار ، و دشمن على را دشمن بدار .

ابو طفیل گفت : از میان جمع در حالى بیرون رفتم که در خودم احساس ناراحتى مى‏کردم ، و در بازگشت از اجتماع مردم ، به دیدار «زید بن ارقم» رفتم و به او گفتم : از على چنین و چنان شنیدم و ناراحت شدم ! «زید» گفت : آنچه را که شنیدى انکار مکن ! به دلیل آن که، آنچه را که استماع کرده‏اى من خود از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شنیده‏ام !

هیثمی بعد از نقل روایت می‌گوید :

رواه أحمد ورجاله رجال الصحیح غیر فطر بن خلیفه وهو ثقه .

مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، علی بن أبی بکر الهیثمی (متوفای۸۰۷ هـ ) ج ۹ ، ص ۱۰۴ ، ناشر : دار الریان للتراث/‏دار الکتاب العربی – القاهره , بیروت – ۱۴۰۷ .

این روایت را احمد نقل کرده و راویان آن ، راویان صحیح بخاری هستند ؛ غیر از فطر بن خلیفه که او نیز مورد اعتماد است .

۲ . احمد بن حنبل در مسندش می‌نویسد :

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ حَدَّثَنِى أَبِى حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ حَدَّثَنَا شُعْبَهُ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ قَالَ سَمِعْتُ سَعِیدَ بْنَ وَهْبٍ قَالَ نَشَدَ عَلِىٌّ النَّاسَ فَقَامَ خَمْسَهٌ أَوْ سِتَّهٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِىِّ -صلى الله علیه وسلم- فَشَهِدُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- قَالَ « مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاَهُ » .

مسند احمد ، ج ۵ ، ص ۳۶۶ ، ح ۲۳۸۰۸ .

سعید بن وهب گوید : حضرت على علیه السّلام در رحبه ، حاضران را سوگند داد که هر کس در روز غدیر خم سخنى در حق من از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شنیده است از جا برخیزد . در این هنگام پنج تن و یا شش تن برخاستند و گواهى دادند که آنان در آن روز از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در محل غدیر شنیدند، خطاب به مردم فرمود:

هر کس من مولای او هستم ، این علی نیز مولای اوست

هیثمی بعد از نقل روایت می‌گوید :

رواه أحمد ورجاله رجال الصحیح .

مجمع الزوائد ، ج ۹ ، ص ۱۰۴ .

۳ . ابوبکر بزار در بحر الذخار می‌نویسد :

حَدَّثَنَا یُوسُفُ بْنُ مُوسَى ، قَالَ : ثنا عُبَیْدُ اللهِ بْنُ مُوسَى ، عَنْ فِطْرِ بْنِ خَلِیفَهَ ، عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ ، عَنْ عَمْرٍو ذِی مَرَّ ، وَعَنْ سَعِیدِ بْنِ وَهْبٍ ، وَعَنْ زَیْدِ بْنِ یُثَیْعٍ ، قَالُوا : سَمِعْنا عَلِیًّا ، یَقُولُ : نَشَدْتُ اللَّهَ رَجُلا سَمِعَ رَسُولَ اللهِ صلى الله علیه وسلم ، یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لَمَّا قَامَ ، فَقَامَ إِلَیْهِ ثَلاثَهُ عَشَرَ رَجُلا ، فَشَهِدُوا أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله علیه وسلم ، قَالَ : أَلَسْتُ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، قَالُوا : بَلَى یَا رَسُولَ اللهِ ، قَالَ : فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ ، فَقَالَ : مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا مَوْلاهُ ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ، وَأَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ ، وَأَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ ، وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ ، وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ .

البحر الزخار (مسند البزار) ، أبو بکر البزار (متوفای۲۹۲ هـ ) ج ۳ ، ص ۳۵ ، ح ۷۸۶ ، ناشر : مؤسسه علوم القرآن , مکتبه العلوم والحکم – بیروت , المدینه – ۱۴۰۹ ، الطبعه : الأولى ، تحقیق : د. محفوظ الرحمن زین الله .

ابو اسحاق از عمرو بن ذى مرّ ، سعید بن وهب و زید بن یثیع نقل کرده است که هر سه به اتفاق هم گفتند که شنیدیم حضرت على علیه السّلام سوگند مى‏داد که هر کسى از شما از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله در روز غدیر خم آن چه را درباره من فرموده ، شنیده است ، شهادت خود را اعلام نماید . سیزده تن از حاضران از جای خود برخاستند و گواهى خود را اعلام داشتند که از آن حضرت صلّى اللّه علیه و آله شنیدیم ، فرمود :

آیا من از جان مؤمنان سزاوراتر از خود آنها نیستم ؟ مردم فرموده آن حضرت را تصدیق کردند . در این هنگام دست على علیه السّلام را گرفت و فرمود :

 «من کنت مولاه فعلىّ مولاه اللهمّ وال من والاه و عاد من عاداه واحبّ من احبّه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله» .

هیثمی بعد از نقل روایت می‌گوید :

رواه البزار ورجاله رجال الصحیح غیر فطر بن خلیفه وهو ثقه .

مجمع الزوائد ، ج ۹ ، ص ۱۰۵ .

این روایت را بزار نقل کرده و تمام راویان آن ، راویان صحیح بخاری هستند ،  غیر از فطر بن خلیفه که او نیز قابل اعتماد است .

۴ . و در مسند احمد بن حنبل آمده است :

حدثنا عبد اللَّهِ ثنا عَلِىُّ بن حَکِیمٍ الأودی أَنْبَأَنَا شَرِیکٌ عن أبی إِسْحَاقَ عن سَعِیدِ بن وَهْبٍ وَعَنْ زَیْدِ بن یُثَیْعٍ قَالاَ نَشَدَ عَلِىٌّ الناس فی الرَّحَبَهِ من سمع رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یقول یوم غَدِیرِ خُمٍّ الا قام قال فَقَامَ من قِبَلِ سَعِیدٍ سِتَّهٌ وَمِنْ قِبَلِ زَیْدٍ سِتَّهٌ فَشَهِدُوا انهم سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یقول لعلی رضی الله عنه یوم غَدِیرِ خُمٍّ أَلَیْسَ الله أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ قالوا بَلَى قال اللهم من کنت مَوْلاَهُ فعلی مَوْلاَهُ اللهم وَالِ من وَالاَهُ وَعَادِ من عَادَاهُ .

مسند الإمام أحمد بن حنبل ، أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشیبانی (متوفای۲۴۱ هـ) ج ۱ ، ص ۱۱۸ ، ح۹۵۰ ، ناشر : مؤسسه قرطبه – مصر .

أبی اسحاق از سعید بن وهب و از «زید بن یثیع روایت کرده است که هر دو تن گفتند : حضرت على علیه السّلام در رحبه ، حاضران را سوگند داد که هر کس در روز غدیر خم سخنى در حق من از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شنیده است از جا برخیزد . در این هنگام شش تن از کنار سعید بن وهب و شش تن از کنار زید بن یسع برخاستند و گواهى دادند که آنان در آن روز از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در محل غدیر شنیدند ، خطاب به مردم فرمود :

آیا خداوند از مؤمنان به خودشان سزاوارتر نیست ؟

حاضران گفتند :

آرى ! خدا بر همگى آنان اولویت دارد.

رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:

بارخدایا هرکه من مولای او هستیم ، این علی مولای اوست ، بارخدایا دوست بدار کسانی که او را دوست دارند و دشمن باش با کسی که با او دشمنی ورزد .

البانی بعد از نقل این روایت می‌گوید :

 و أخرج عبد الله بن أحمد فی ” زوائده على المسند ” ( ۱ / ۱۱۸ ) عن سعید بن وهب و زید بن یثیع قالا : نشد علی الناس فی الرحبه : من سمع رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول یوم غدیر ( خم ) إلا قام ، فقام من قبل سعید سته ، و من قبل زید سته ، فشهدوا … الحدیث .

و قد مضى فی الحدیث الرابع الطریق الثانیه و الثالثه . و إسناده حسن ، و أخرجه البزار بنحوه و أتم منه .

و للحدیث طرق أخرى کثیره جمع طائفه کبیره منها الهیثمی فی ” المجمع ” ( ۹ / ۱۰۳ – ۱۰۸ ) و قد ذکرت و خرجت ما تیسر لی منها مما یقطع الواقف علیها بعد تحقیق الکلام على أسانیدها بصحه الحدیث یقینا ، و إلا فهی کثیره جدا ، و قد استوعبها ابن عقده فی کتاب مفرد ، قال الحافظ ابن حجر : منها صحاح و منها حسان . و جمله القول أن حدیث الترجمه حدیث صحیح بشطریه ، بل الأول منه متواتر عنه صلى الله علیه وسلم کما ظهر لمن تتبع أسانیده و طرقه ، و ما ذکرت منها کفایه .

السلسله الصحیحه ، ج ۴ ، ص ۲۴۹ ، طبق برنامه المکتبه الشامله .

عبد الله پسر احمد در آنچه بر مسند احمد افزوده است ، از سعید بن وهب و زید بن یثیع نقل کرده که این دو نفر گفته‌اند : علی در رحبه مردم را سوگند داد که هر کس حدیث غدیر را از رسول خدا شنیده است از جا بر خیزد . بعد از شش نفر از کنار سعید و شش نفر از کنار زید شهادت دادند … .

و در حدیث چهارم ـ در طریق داشت دوّم و سوّم ـ نیز این روایت گذشت . سند آن نیکو است و بزار نیز همانند آن را به شکل کامل‌تری نقل کرده است.

و برای این روایت سند‌های بسیاری وجود دارد که طایفه بزرگی از  علما آن را نقل کرده‌اند ؛ از جمله هیثمی در مجمع الزوائد .

من نیز تا اندازه‌ای که در توانم بود این روایات را بعد از تحقیق سند‌های آن ، آن‌هایی را که سندش قطعی بوده نقل کردم وگر نه این روایت طرق بسیاری دارد . و ابن عقده نیز آن را در کتابی جدا‌گانه آورده است .

ابن حجر عسقلانی در باره حدیث غدیر گفته : بعضی از روایات غدیر صحیح و بعضی از آن حسن هستند . و خلاصه این که این حدیث با هر دو قسمتش [ من کنت مولاه … اللهم وال من والاه] صحیح است ؛ بلکه قسمت اول آن به صورت متواتر از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم نقل شده ؛ چنانچه برای کسانی که در سند آن تحقیق کرده‌اند ، مطلب آشکاری است و من به اندازه کافی آن را ذکر کردم .

۵ . احمد بن حنبل در مسندش می‌نویسد :

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ حَدَّثَنِى عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ الْقَوَارِیرِىُّ حَدَّثَنَا یُونُسُ بْنُ أَرْقَمَ حَدَّثَنَا یَزِیدُ بْنُ أَبِى زِیَادٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِى لَیْلَى قَالَ شَهِدْتُ عَلِیًّا فِى الرَّحَبَهِ یَنْشُدُ النَّاسَ أُنْشِدُ اللَّهَ مَنْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ « مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاَهُ ». لَمَّا قَامَ فَشَهِدَ. قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَقَامَ اثْنَا عَشَرَ بَدْرِیًّا کَأَنِّى أَنْظُرُ إِلَى أَحَدِهِمْ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله علیه وسلم- یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ « أَلَسْتُ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجِى أُمَّهَاتُهُمْ ». فَقُلْنَا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ « فَمَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاَهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ».

مسند احمد ، ج ۱ ، ص ۱۱۹ ، ح ۹۷۳ .

البانی بعد از نقل روایت می‌گوید :

السادسه : عن عبد الرحمن بن أبی لیلى قال : ” شهدت علیا رضی الله عنه فی الرحبه ینشد الناس .. ” . فذکره مثله دون زیاده ” و انصر … ” .

أخرجه عبد الله بن أحمد ( ۱ / ۱۱۹ ) من طریق یزید بن أبی زیاد و سماک بن عبید بن الولید العبسی عنه . قلت : و هو صحیح بمجموع الطریقین عنه ، و فیهما أن الذین قاموا اثنا عشر . زاد فی الأولى : بدریا .

السلسله الصحیحه ، ج ۴ ، ص ۲۴۹ ، طبق برنامه المکتبه الشامله .

طریق ششم از عبد الرحمن بن أبی لیلی است که گفت : در روز رحبه حاضر بودم که علی علیه السلام مردم را سوگند می‌داد …

عبد الله ، پسر احمد بن حنبل این روایت را از طریق یزید بن زیاد و سماک بن عبید بن ولید عبسی نقل کرده است .

نظر من این است که این روایت با در نظر گرفتن هر دو سند ، صحیح است . در هر دو روایت این مطلب وجود دارد که کسانی که شهادت دادند ، دوازده نفر بودند ؛ ولی در روایت اول این مطلب اضافه شده است که همه دوازده نفر بدری بوده‌اند .

موفق باشید

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)