آیا خلیفه دوم عمر اسلام را به ایران آورده است؟

پاسخ:در این رابطه باید گفت که عمر ایران را فتح کرد،نه اینکه ایرانیان رامسلمان کرده باشد. چون ایرانیان اکثرا در قرنهای بعد از فتح شدن، مسلمان شدند، برای روشن شدن این مطلب و اینکه چطور اصلا توانستند ایران را فتح کنند توجه شما را به این مطالب جلب می کنم:

درتاریخ آمده که ایرانیان براحتی اسلام راپذیرفتندگرچه طبق معمول مدت زمانی به درازا کشید. تفاوت عمده مسلمان شدن ایرانی ها با نقاط دیگر این بود که در ایران تقریبا اکثریت مردم گرچه طی سه چهار قرن مسلمان شدند، برخلاف نقاط دیگر که مانند اسپانیا بومیان غالبا مسیحی ماندند و باز درآن مسیحی‌ها مسلط شدندیااگر اکثریتی اسلام آوردندجوامع ‌مسیحی بزرگی برآیین خود باقی ماندند.
آیا خلیفه دوم عمر اسلام را به ایران آورده است؟
پاسخ:در این رابطه باید گفت که عمر ایران را فتح کرد،نه اینکه ایرانیان رامسلمان کرده باشد. چون ایرانیان اکثرا در قرنهای بعد از فتح شدن، مسلمان شدند، برای روشن شدن این مطلب و اینکه چطور اصلا توانستند ایران را فتح کنند توجه شما را به این مطالب جلب می کنم:

درتاریخ آمده که ایرانیان براحتی اسلام راپذیرفتندگرچه طبق معمول مدت زمانی به درازا کشید. تفاوت عمده مسلمان شدن ایرانی ها با نقاط دیگر این بود که در ایران تقریبا اکثریت مردم گرچه طی سه چهار قرن مسلمان شدند، برخلاف نقاط دیگر که مانند اسپانیا بومیان غالبا مسیحی ماندند و باز درآن مسیحی‌ها مسلط شدندیااگر اکثریتی اسلام آوردندجوامع ‌مسیحی بزرگی برآیین خود باقی ماندند.
اشپولر می‌نویسد: تقریبا تمام ایرانیان‌،بدون اعمال زور و فشار خارجی معتنابهی از طرف فاتحان‌، در مدت قرون ‌اندکی به اسلام گرویدند. در بین النهرین‌،سوریه‌، فلسطین‌،مصر و اسپانیا تا قرن‌های متمادی دسته‌های بزرگ مذهبی ‌مسیحی هستی خود را حفظ کردند و سرانجام یا به طور کلی بر مسلمین غلبه نمودند، چنانچه دراسپانیابا تسلط مجدد دولت شمال آن صورت گرفت ویا آن که به صورت دسته‌های کوچک‌تری پایداری نموده باقی ماندند(مثل مصر ، سوریه‌، و فلسطین‌. (تاریخ ایران ۱ /۲۳۹ ـ ۲۴۰)گرایش سریع بسیاری ازایرانی‌هابه اسلام ازلابه­لای اخبار فراوانی بدست می‌آید.البته زرتشتیهادربسیاری از شهرها برای دست کم دو تا چهار قرن باقی ماندند. فارس که یکی از اصلی ترین مراکز آنان بودتا قرن چهارم زرتشیان زیادی­را درخود جای داده بود.این اطلاع راعمدتامدیون احسن التقاسیم (۲/۶۴۰) هستیم.درباره دلایل متعدد اسلام آوردن ایرانی ها چند نکته را می توان یادآور شد:
۱- دلایل فرهنگی از دلایل مهم این تحول است به طوری که اسلام از نظر علمی موقعیت برتری و جاذبه بیشتری‌ در مقایسه با آیین زرتشتی داشت.دربرابر، آیین ‌زرتشتی با نظام طبقاتی ساسانی پیوند خورده و به صورت یک آیین اشرافی درآمده بود. طبیعی بود که مردم درمقایسه میان این دو آیین می‌توانستند انتخاب بهتری داشته باشند،البته مشروط به آن که شرایط دیگر هم فراهم باشد.
۲- نکته دیگردلایل نظامی است که البته درخصوص ایران معناداشت هرچنددر بسیاری از نقاط حتی بدون تسلط نظامی هم اسلام رواج یافت.به عبارت دیگر، نفس تسلط مسلمانان و پیروزشدن آنهابرای ایجاد نوعی هیمنه فرهنگی ودینی اهمیت داشت‌.مردمان گیلان ودیلمستان که مسلمانان­درآغازغلبه­نظامی­نداشتند ،تادوقرن برآیین خویش بودندتاآن شخصیتی مانندناصر اطروش زیدی به دلایل فرهنگی توانست اسلام رادرمیان مردم رواج دهد.درکل شکست سیاسی یک قوم ، زمینه را برای تغییرات فرهنگی و آیینی آماده میکند باز هم مشروط به آن که شرایط دیگر فراهم باشد.
۳- نکته دیگر دلایل سیاسی است بیشتر با این اشارت که دولت ساسانی که پشتوانه آیین زرتشتی بودازبین رفت‌.دولت ساسانی دولت سیاسی ـ دینی بود. اکنون که حمله تازه ای بااتکای به آیین جدیدی صورت گرفته بود در درجه نخست آیین قبلی را به چالش می کشیدو چون دیگر حامی سیاسی نداشت با مشکل روبرو می ساخت.
۴- نکته دیگر دلایل اجتماعی بودکه شایدمهمترین آن استقرار اعراب در ایران بود، به طوری که قبایل عربی زیادی در شهرهای مختلف ایران سکونت گزیدند و به تدریج اسلام را رواج داند. به روشنی باید گفت استقرار اعراب در ایران یکی از مهم ترین دلایل موفقیت اسلام در ایران بوده است‌. این استقرار گاه به صورت قبیله‌ای بود،چنان که محله‌ای را ‌به خود اختصاص میدادند. گاه نیز به صورت فردی بود که البته این کاربرد مهمی نداشت مگر در حد چهره های برجسته از میان علما از صحابه یا تابعین که بتوانند با استقرار در شهری به برپایی مکتب و مدرسه علمی کمک کنند. گفتنی است که دربیشتر شهرهای ایران قبایل عربی اسکان داده شدند. یک نمونه شهر جرجان است که مساجدی که دردوران امویان به نام قبایل ساخته شد که ازآن جمله مسجدبجیله‌،درمحله علی­بن­زهیر(مربعه علی بن زهیر) مسجد محارب‌، مسجد قریش‌، مسجد الحمراء معروف به مسجد ابن ابی‌رافع‌،مسجدبنی اسد،مسجدالعشیره معروف به مسجدبرجوب راه العطار، مسجد الموالی‌، مسجد خثعم‌، مسجدهمدان‌، مسجد بنی ضبه‌، مسجد الازد، مسجد بنی عجل‌، مسجد تیم بن ثعلبه‌، مسجد بنی سنان‌. و…. شماری دیگر است (تاریخ جرجان‌، ص ۱۹). یعقوبی در کتاب البلدان گزارشی از انتشار قبایل عربی در شهرهای ایران به دست داده است.دراین باره تاکنون تحقیق مستقل و مفصلی صورت نگرفته است.
در قم‌، طایفه اشعری‌ها ساکن شدند و نه تنها اسلام را منتشر کردند که تشیع را هم رواج دادند. گزارش حضوراعراب در ایران را یعقوبی به دست داده است‌.
البته گاهی بومیان ازحضور اعراب ناخشنود بودند اما به تدریج با آنها انس گرفتند. مردم سغد در باره اعراب‌ می‌گفتند: این قوم با ما آمیخته‌اند و با آنها مانده‌ایم و از ما ایمن شده‌اند ومانیز از آنها ایمن شده‌ایم (طبری ۳ /۵۹۶).
اما به صورت فردی‌، می توان به سفر سعیدبن جبیربه اصفهان (طبقات المحدثین ۱ / ۳۶۷) اشاره کرد. یا ماندگار شدن واقد دراصفهان که ابوموسی اشعری او را مؤذن قرار داد و نسل اوتا قرن سوم هنوز مؤذن بودند (طبقات المحدثین ۱/۳۵۹).
یک نکته شگفت این که هیجده نفر ازصحابه به اصفهان آمده‌اند. علاوه بر این که بسیاری از ایرانی ها در عراق، صحابه پیامبر را ملاقات کردند. برای مثال خبر زیر از دیدار یک ایرانی با امام علی علیه السلام حکایت دارد:
داود بن سلیمان الاصفهانی می گوید: قال‌: کنت مع ابی بکناسه الکوفه‌، فاذا شیخ اصلع علی بغله له ورده یقال له دلدل‌، قد احتوشه الناس‌، فقلت: یا ابه! من هذا؟قال هذاشاهن­شاه­العرب­هذاعلی­بن­ابی­طالب(طبقات­المحدثین۱/۳۷۱).
همزمان با استقرار اعراب در محلات،آنان شروع به ساختن مسجد کردندتا جایی برای نمازخواندن داشته باشند.ازآنجاکه مساجدبه جای‌آتشکده‌هاساخته می‌شد به مرور از نفوذ زرتشتیان کاسته می‌شد.
مهاجرت ایرانیان به عراق و بازگشت آنها:
مهاجرت ایرانیان به عراق و بازگشت آنها به میهنشان را باید دلیلی برای رشد اسلام گرفت‌. مثلا سلمان در زمان عمر بن ‌خطاب به اصفهان بازگشتی داشته است. حماد بن ابی سلیمان کوفی (م ۱۲۰) از سبایای منطقه برخوار اصفهان بوده است‌ که بعدها به عالمی بزرگ تبدیل شده است. (طبقات المحدثین ۱ / ۳۳۳). وثاب نامی که از موالی ابن عباس بوده دو سال نزد ابن عباس بوده و باز به کاشان بازگشته است‌.(طبقات المحدثین ۱ / ۳۳۳، ۳۵۵ ـ ۳۵۷).
نافع بن ابی نعیم مقری‌ء اهل مدینه می گوید که اصل من از اصفهان است. چنانکه ابن ابی‌الزناد فقیه می گفت اصل من از همدان است.(طبقات‌ المحدثین ۱ /۳۸۲). این افراد از همان قرن اول و دوم هستند و شمار زیادی از کسانی که به جایگاه بلندی رسیدند از همین افراد ایرانی الاصل‌اند. البته ریشه برخی از این افراد چندان روشن نیست. برخی زرتشتی، یا مسیحی یا حتی یهودی بوده اند و به نوعی در حوادث صدر اسلام هم تأثیر گذاشته اند.
نقش دهقانان‌
نقش دهقانان – که در اینجا مقصود کدخدایان و صاحبان اراضی است ـ در انتشار اسلام که اشپولر بر آن تأکید دارد بدین معناست که آنان با پذیرفتن اسلام می‌توانستند امتیازات خویش را به‌ویژه در زمینه مسائل مالکیت حفظ کنند (تاریخ ایران: ۱/ ۲۴۴). نیز می‌نویسد: همه جا رهبران اشراف و اعیان بودند که به مذهب فاتحان می‌گرویدند.در مقابل نیز فاتحان عرب‌، قدرت و نفوذ آنان را به حال خود باقی می‌گذاشتند و حتی از طریق ازدواج ‌خویشاوندی حسبی با آنان برقرار می‌کردند (همان:‌ ۱ /۲۴۵).
در واقع هم دهقانان و هم مرزبانان می‌توانستند با مسلمان شدن موقعیت خود را تا اندازه‌ای حفظ کنند.
ادعاشده است که اسلامی­شدن­ایران نخست بین­طبقات عالی آن صورت گرفت‌، یعنی بین کسانی که فرهنگ ایران را کاملا در دست‌ تصرف داشتند و داستانهای باستانی­پهلوانی­ایران­راباشیوه جوانمردی­وبادیدخوداز زندگی محقق می‌ساختند. (همین­دلیل­باقی­ماندن­فرهنگ­پیشین­درجامعه­جدیدشد).(اشپولر:۱/۲۴۸ـ ۲۴۹).
درنیشابورنیزآتشکده قهندز ـ کهن دژ ـ به مسجدجامع تبدیل شد.درتاریخ نیشابور آمده است که «چون عبدالله عامرنیشابور را فتح کرد،آتش‌کده قهندز را خراب کرد و به جای آن جامع ساخت‌«.
درآغازمردم بخاراهرباربا حضور اعراب تسلیم می‌شدند؛ اما به محض آن که اعراب از آنها دور می‌شدند، از آن‌باز می‌گشتند. عبارت پیشگفته نرشخی در تاریخ بخارا در برخورد اعراب فاتح با شهر نکته ای است که تقریبا در باره سایر بلاد ایران و ماوراءالنهر نیز صادق است‌. این امری طبیعی بود که مردم نسبت به دین جدید واکنش نشان داده ومقاومت کنند اما همین که به زودی تغییر عقیده می دهند نکته ای است که دلایل خاص خود را دارد.
مشهور است که مردم قزوین سریع تر از بلاد دیگر اسلام آوردند. (تاریخ گزیده، ص ۷۷۷).
تخفیفهای مالیاتی:
مسلماًتخفیفهای مالیاتی دراسلام آوردن طبقات پایین مؤثربوده است(تاریخ ایران اشپولر ۱ : ۲۵۲) در برابر باید توجه داشت ‌که امویان سختگیریهایی هم داشتند که این تخفیف راقائل نمی‌شدند و از تازه مسلمانان هم جزیه می‌گرفتند و برای مدتی رشد اسلام راسد کردند.داستان این مسأله چنان بود که سبب بر آمدن مرجئه در خراسان شد،کسانی که ایمان رابه شهادتین می دانستندوسختگیری های حجاج و دولت اموی را در باره ایمان آوردن اشخاص نمی پذیرفتند.
روند تدریجی مسلمان شدن مردم ایران:
یک بررسی نشان داده است که روند مسلمان شدن ایرانیان از قرن نخست با کندی آغاز شده وبه تدریج برشدت آن‌ افزوده شده است‌.این شدت‌،درقرن چهارم به اوج خود رسیده وتقریبابه جز برخی جمعیت‌های قومی مانند آشوری‌ها در غرب یا جوامع کوچک زرتشتی در یزد و شیراز، سایر مردم به اسلام گرویدند. این بررسی براین اساس است که اصولاًاسامی عالمان یادشده درچهار قرن نخست اسلامی‌،به­ندرت نامی ایرانی درآنها دیده ‌می‌شود.یک نسب‌نامه تا قرن چهارم‌، معمولاازجداول‌،بایک اسم ایرانی آغاز می‌شودودر ادامه‌،نام‌های اسلامی‌ پیاپی می‌آید. مثلا احمد بن حسین بن رستم‌. رستم فردی است که به اسلام گرویده و نام فرزندش را احمد انتخاب‌ کرده است‌.
این روشی است که ریچارد بولت در کتاب گروش به اسلام در قرون میانه دنبال کرده است.بر اساس دیدگاه وی که نمودار رشد اسلام را نوعی نمودار رشد کرم ابریشم می داند چنین است که در وهله نخست ده تا پانزده درصد در مرحله میانی چهل تا شصت درصدودرمرحله اخیر ده تاپانزده درصد باقی مانده مسلمان شده و تعدادی نیز هیچ اسلام نمی آورند. وی این طرح را بر اساس نام و نسب شماری از ایرانیان برجسته مسلمان شده که در کتاب شذرات الذهب آمده و در سلسله نسب آنان نامهای اسلامی ودررأس آنها یک نام ایرانی است ارائه کرده است.هرچندبایدگفت که درقرن چهارم وبه ویژه پنجم وششم، مسلمانان ایرانی‌، شروع به استفاده مجدد از نام‌های ایرانی برای فرزندانشان ‌کردند. کما این که در میان آل‌بویه این اسامی را به فراوانی می‌بینیم.اماتحلیل بولت روی اسامی پیش از قرن چهارم است.
گرایش داوطلبانه یا اجباری:
یکی از بحثهای همیشگی در مسلمان شدن ایرانی ها این است که به اجبار ایمان آوردند یا از روی اختیار. آنچه در منابع به چشم می خورد از هر دو دست شواهدی وجود دارد.مهم ترین نکته در ارتباط با ایرانی ها آن است که باقی ماندن بر دین زرتشتی مجاز بود.بدین ترتیب بر حسب قاعده فاتحین نمی توانستند مردم را به اسلام آوردن وادار کنند.
اما یک نکته هست و آن این که برای فاتحان مسلمان، این یک امتیاز بود که فردی چه از طبقات پایین یا بالا اسلام بیاورد. به همین دلیل تا آنجا که دستشان بازبود امتیازاتی برای این افراد قائل می شدند. گرچه علی القاعده حق نداشتند هدف خود را از این قبیل امتیازات،اسلام آوردن اشخاص بدانند.
البته در صورتی که شهری به زور فتح می شد امکان این که فاتحان تمامی آتشکده ها را از بین ببرند وجود داشت. در حالی که وقتی معاهده صلح صورت می گرفت معمولا اجازه داده می شد که آتشکده ها باز بماند. گرچه ممکن بود شرط شود که حق احداث آتشکده های جدید را ندارند.
پیامدهای فتوحات بر مردمی که سرزمین‌هایشان فتح می‌شد:
تاریخ اسلام نشان می‌دهد که به دنبال این فتوحات، از طرف هیئت حاکمه‌ای که توسط خلیفه مشخص میشد هیچگونه اهتمامی در جهت ارشاد،آموزش وپرورش و تربیت صحیح اسلامی مردم صورت نمی‌گرفت تا اعتقاد به اسلام در درون آن‌ها رسوخ کرده وبه صورت یک نیروی عقیدتی درآیدکه بتواندروح مغلوبین را با مفاهیم و خصائص اسلامی غنا بخشد و در سازندگی و تکامل انسان‌ها مؤثر گردد.اگرچه در خلال بیست سال، دامنه نفوذ اسلام به طوری گسترش یافت که سرزمین اسلامی چندین برابر فتوحات پیامبر اسلام(ص) گردید. لیکن اختلاف بین فتوحات پیامبر(ص) و خلفا از زمین تا آسمان بود، چرا که پیامبر اکرم(ص) در فتوحاتش به اظهار کردن مسلمانی و جاری نمودن شهادتین و انجام بعضی از شعائر و ظواهر اسلامی به طور سطحی قناعت نمی‌کرد، بلکه برای مردم آن بلاد معلمین و مربیانی اعزام می‌نمود تا ضمن آموزش کتاب خدا و عقاید صحیح و بیان احکام دینی، آنان را ارشاد و موعظه کنند.
اما در فتوحات خلفای سه گانه هیچ برنامه‌ای برای تعلیم و تربیت و هدایت و ارشاد مردم در نظر گرفته نمی‌شد و هیچ نیروی ورزیده‌ای برای تبلیغ دین و آموزش احکام به سرزمین‌های فتح شده اعزام نمی‌گردید و به این امر مهم و حیاتی هیچ اهمیتی داده نمی‌شد.
در این کشورگشایی‌ها تنها از تسلیم شدگان می‌خواستند به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر(ص)شهادت دهند و بعضی از تکالیف و شعائر اسلامی را به صورت ظاهری و صوری بدون اینکه دردل آنان رسوخ کرده باشد،انجام دهند،ازاین روست که می‌بینم بسیاری از مناطقی که توسط مسلمانان فتح می‌شد پس از مدت زمان اندکی به کفر و عصیان برمی‌گشتند.
پیامبر اکرم(ص) از سوی خدا مأمور بود که از مردم زمانه خویش هم اسلام را بخواهد هم ایمان را. اما خلفا و فاتحان اسلامی از مردم فقط ظاهر مسلمانی را می‌خواستند و بس، و ما این سهل انگاری غیر قابل اغماض را در میان قریش و دیگران به وضوح می‌بینیم، حتی بیشتر صحابه رسول خدا(ص) نیز همین روش را در پیش گرفتند. چنانچه موسی بن یسار می‌گوید: اصحاب رسول خدا(ص) بیابانگرد‌های خشنی بودند ما ایرانیان که آمدیم، دین اسلام را خالص گردانیدیم.
بدین ترتیب مردمی که سرزمینشان پس ازرسول اکرم(ص) فتح می‌شد بر همان آداب و رسوم و مفاهیم جاهلی که بر حرکات و سکنات آنها حاکم بود و نیز روابط و مناسبات اجتماعی خود به طور عام باقی می‌ماندندواسلام نه درجانشان نفوذ می‌کردنه درضمیرشان ریشه می‌دواندتاچه رسد به اینکه اسلام بر آنان حکمفرما باشد یا محرک آنان در امور دینی و معنوی گردد.
چنانکه درمتون تاریخی بررسی می‌کنیم آثار وعواقب دراز مدت این پدیده جاهلانه (کشورگشایی‌های خلفا) بسیار تأسف‌آور و به طور کامل به زیان اسلام بود، زیرا آنانکه ازاین فتوحات بهره‌برداری می‌کردندو ازاسلام جزاسمی وازدین جز رسمی سراغ نداشتندتمامی آداب و رسوم جاهلی وانحرافات وطمع ورزی‌های شخصی و کارهای غیر انسانی را در لباس اسلام و تحت نام دین به مردم القاء می‌کردند و زیر سایبان امن دین تمام فساد‌ها و ناهنجاری‌ها را به نام دین و با مجوزی که خود از دین صادر می‌کردند به مردم تحمیل می‌نمودند.
خلاصه­اینکه­گسترش­اسلام­ونشرتعالیم­عالی­آن،به­هیچ­ وجه مورداهتمام وکوشش آنان نبودبلکه آنان تنهابه کشورگشایی وچپاول ثروت کشورها میاندیشیدند.
نتیجه کلی:
عمرنقشی دراسلام آوردن ایرانیان نداشته است بلکه تنها هدف اوکشورگشایی وتثبیت موقعیت خودبوده است واین مطلب از اسلام وایمان واقعی نیاوردن ایرانیان تاسالها بعد از فتح ایران معلوم می شود.آنچه سبب اسلام آوردن واقعی ایرانیان شد آشنایی آنان با مکتب ناب اهل بیت عصمت وطهارت و عمل کردن به آن بود.
منبع : پرسمان دانشجوئی
(و وسیله این آشنائی جناب سلمان فارسی بود که پیامبر خدا در باره ایشان فرمود :«السَّلمان‏ُُ مِنّا أهلَ البَیت»احمدی اصل )

آیا اسلام به ضرب شمشیر به ایران وارد شد؟