آرمان مهدویت مذهبی ، اعتقادی
پژوهشی درباره حقیقت و ماهیت انرژی:
(بررسی نگرش های فلسفی استاد مطهری و علامه طباطبایی به ماده و انرژی)
چکیده :
هم ارزیِ مادّه انرژی با معادله وحشت انگیز ۲E = mc آغاز شد که انیشتین با جسارت تمام آن را مطرح کرد و نه تنها فیزیکدانان، بلکه فیلسوفان را نیز در شگفت فرو برد. از آن زمان (۱۹۰۵م) رویکردهای گوناگونی در این زمینه ارائه شده است. تمام این رویکردها از جانب دانشمندان غربی بوده است؛ با این همه، هیچ سیستمِ فیزیکی فلسفی که پایه های جهان شاختیِ معقول و مقبول داشته باشد، از سوی فیلسوفان و فیزیکدانان ارائه نشده است؛ رویکردهایی نظیرِ نگرش کلامی، متافیزیکی باطل، و دیدگاه های افراط یا تفریط گرایانه در فلسفه علم (فیزیک و ریاضی)، و… باعث شده است موضوع، بسی پیچیده تر و خوف انگیزتر از موقعیت اوّلیه اش باشد. نگرش صحیح و منطقی که بتواند سیستمِ فلسفیِ قابل قبولی عرضه بدارد فقط در حیطه جهان شناختیِ رئالیستی تصور می شود و این حیطه، بسترِ پرتکاپوی فلسفه اسلامی است. از دانشمندان اسلامی در صد سال اخیر فقط علّامه طباطبایی و استاد شهید مطهری به صورت مبنایی به این مسأله پرداخته اند. بررسی و رویکردهای این دو بزرگوار، دارای رهاوردهای بسیار عالی در فلسفه اسلامی و فیزیک است. مقاله حاضر، پژوهش درباره سؤالات، مباحث و نظریات مطرح شده از سوی این دو بزرگوار بوده، رهاوردهای نوی در زمینه حقیقت مادّه و انرژی ارائه می دهد، و پرداخت به نتایج عالی این بحث در فلسفه اسلامی را به مجالی دیگر می سپارد.
کلمات کلیدی :
حقیقت مادّه، انرژی، جوهر، فهم معکوس از طبیعت رابطه فیزیک و فلسفه، انرژی به صورت جوهر.
مقدّماتی برای ورود به کاوش
رابطه تنگاتنگ فلسفه و فیزیک
در حوزه مباحث فلسفی، آن بخش از فلسفه که در ارتباطی تنگاتنگ با علوم تجربی قرار دارد، فلسفه سخت مرهون دستاوردهای علمی دانشمندان علوم تجربی است؛ زیرا اصول موضوعه خود در این بخش را از علوم طبیعی می ستاند و بدون آن اصول، در تحلیل عقلی از طبیعت کاری، از پیش نمی برد؛ از این رو، نظر کردنِ فیلسوف اسلامی به فیزیک (به سبب ارتباط تنگاتنگی که با کاوش در ذرات بنیادی دارد) و دستاوردهای نظری و تجربیِ آن، بسیار ضرور می نماید. از جمله مباحثی که در فیزیک و فلسفه، دستخوش تحوّل و تغییرات اساسی می شود، مباحث مقولات دهگانه، قوّه و فعل، انواع عالیه، تقسیم اشیا (به طور خاص جسم) و نیز برخی از زیرمجموعه های مباحث مذکور و این تحوّلات، محصول رهیافت های فلسفی درباره معادله هم ارزی مادّه انرژی است.
استاد، غوّاصی زبردست در بحر معرفت
رویکرد فلسفی از نظرگاه فلسفه اسلامی به مسأله «حقیقت و ماهیت انرژی» در فیزیک و فلسفه پر اهمیت است و استاد مطهری در سلسله مباحث و تأمّلات فلسفی خود، مثل استاد فرزانه اش علّامه طباطبایی به این مهم توجّه خاص داشته، و این توجّه در جایی است که ماهیت مادّه و جسم در فلسفه را مورد بحث قرار داده و در این زمینه به نظرگاه فیزیکی مسأله پرداخته اند.
«گرا دادن» استاد مطهری و علّامه، به مسأله مورد بحث ما: «مادّه و انرژی»
علّامه طباطبایی در کتاب نفیس نهایه الحکمه فقط با اشاره گذرا و تحلیل احتمالی، آن را به تحقیق حواله داده و بدون هیچ تأمّل و پژوهش فلسفی از کنارش گذشته است. عبارت (ترجمه ای) علّامه چنین است:
آری، اگر آن چه گفته شده، که مادّه (ذرّات اولیه) قابلیت تبدیل شدن به انرژی را داشته و مادّه مجموعه ای است از ذرات متراکم انرژی، مورد قبول واقع شود، از ضروریات (علمی و اصول فلسفی) است که در بحث فلسفی، انرژی نوع عالی فرض شده و در ترتیب بندیِ جواهر، قبل از جسم گرفته شود، سپس مرتّب کردنِ بحث های متفرّع و متفرّق بر این مسأله امری ضرور می نماید؛ پس باید در این مسأله تأمل شود (طباطبایی، همان: ص ۱۲۵).
نکات مهمّ نگرش علّامه طباطبایی به انرژی
در عبارات علّامه، چهار نکته مهم قابل توجّه است:
- این که به اصل مسأله توجّه داشته و توانسته است آن را با دید فلسفی بنگرد و در نتیجه، مسیری برای تحقیق در بحث جوهر ترسیم کند، ارزش علمی والایی دارد.
- وی این مطلب را فقط با «لوسلّم» آورده و خودِ گفتار فیزیکدانان را به دقّت مطالعه نکرده است تا به تحلیل دقیق آن بپردازد.
- از این رو، مسأله را به تحقیق دیگران حواله داده است، و ما پس از جست و جوی فراوان در منابع، به مطلب علمیِ منسجمی در این زمینه دست نیافتیم؛ یعنی دیگران نیز این مسأله را مسکوت گذاشته اند.
- اشاره به این پیامد و اثربخشی های موضوع مورد بحث در مباحث جواهر و آن این که انرژی، جوهر تلقّی شود (و البتّه به نقد این نظر خواهیم پرداخت). تشخیص این پیامدها ناشی از ذوق سرشار علّامه در مباحث فلسفی و علمی است که ما در مقاله مستقلّی (با عنوان «اثرات جوهریت انرژی در فلسفه اسلامی» به این پیامدها پرداخته ایم.
گرای استاد مطهری
گرایی که استاد مطهری داده، بسی فراتر از گفتار استاد او؛ یعنی به بحث و بررسی بیش تری پرداخته و حتّی نظر فلسفی نیز در این مورد اظهار کرده است. از مواردی که می توان به آن اشاره کرد و ما به طور مفصّل آن ها را بررسی می کنیم، «طرح ابهام در زمینه قانون بقای مادّه و انرژی» و «ماهیت انرژی چیست» است که از جمله مباحث وی با دانشمند فرزانه دکتر رضا روزبه بوده، و در کتاب توحید انعکاس یافته است (مطهری، ۱۳۷۴: ص ۱۶۵). بررسی هایی نیز که در کتاب شرح و درس های کتاب نجات بوعلی انجام داده و بیش تر به موضوع پرداخته، از آن موارد است (مطهری، ۱۳۷۹: ج ۷، ص ۱۷۵).
نیاز الاهیات به معرفت های مربوط به طبیعت
خداوند در قرآن می فرماید:
أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (عنکبوت (۲۹): ۱۹و۲۰).
آیا ندیده اند که خداوند، چگونه آفرینش را پدید آورد؛ سپس باز می گرداند؟ همانا آن بر خدا آسان است. ای پیامبر! به ایشان بگو در زمین سیر کنید، پس نظر افکنید ]=تأمّل کنید[ که چگونه آفرینش را آغاز کرده است سپس پیدایی واپسین را آغاز می کند. همانا خداوند همیشه بر هر امری قادر است).
آن چه از آیه مذکور روشن می شود، این است که ندیدن کیفیت آغاز آفرینش از سوی انسان مایه تعجب است، و همچنین به نظر انداختن به کیفیت شروع خلق امر شده است (باید به عبارات «سیروا» «فانظروا» به جای «یروا»، «کیف» «بدأ الخلق» بیش تر توجّه شود). از این جا معلوم می شود که تأمّل کردن در مسأله خلقت (پیدایی هستی) و تحلیل فلسفی و عقلی آن وابسته به مشاهده و تجربه علمی پدیده خلقت است که روزانه هزار بار اتّفاق می افتد؛ یعنی مرحله اوّل، دیدن کیفیت خلقت، سپس تأمّل و تحلیل درباره آن است.
با گذر از وادی این حقیقت، به افق گشایی هایی می رسیم که این پژوهش به عالم فلسفه عطابخشی می کند:
افق های فلسفی
این پژوهش، راه را برای حلّ و فصل بسیاری از مسائل پیچیده فلسفی هموار می سازد. افزون بر این، درسایه بررسی های لازم در این موضوع، برخی از مسائل مطرح شده در فلسفه اسلامی رنگ و قالب (محتوای) دیگری به خود می گیرد. از جمله مباحثی که تحت تأثیر رهیافت های معرفتی مسأله انرژی قرار گرفته و تحوّلی اساسی در آن ها صورت می گیرد، فهرست وار عبارتند از:
- جواهر پنجگانه و اجناس عالیه: اجناس عالیه و جواهر، از لحاظِ تعداد، ترتیب، و چگونگی بحث از آن ها متحوّل خواهد شد؛ برای مثال، چنان که از علّامه طباطبایی نقل شد، در صورت به اثبات رسیدن انرژی به صورت حقیقتی مغایر با مادّه، ترتیب و تعدادِ جواهر تغییر یافته و باید مبحث جواهر بر این اساس که انرژی یک جنس عالی است، نه صورتی از مادّه، ساماندهی و مرتّب شود.
- دومین بحثی که تحت تأثیر این مسأله، قابل بازسازی است، مبحث ترکیب جسم است، و در پی بحث از ترکیب جسم، حقیقت مادّه نیز پژوهشی ضرور به خود می طلبد که به برخی از تحوّلات تحلیلی فلسفی از واقعیت جسم اشاره خواهیم کرد.
- سومین موضوعی که بی ارتباط با موضوع دوم نیست، مبحث «قوه» و «فعل» از فلسفه اسلامی است که در سایه این پژوهش، تحوّلات چشمگیری به خود می گیرد.
- بحث فاعل حرکت در مباحث حرکت نیز در پی این پژوهش قابل بازخوانی و باز اندیشی است.
توجّه به برخی از تعاریف و حقایق
با توجّه به این که مادّه، معانی گوناگونی دارد، (در فلسفه) هر معنایی که از آن ارائه و اثبات شود، با معنای فیزیکی و علمی متفاوت است.
معانی مادّه در فلسفه
- مادّه به معنای حاصل استعداد شیء ، مثل دانه گندم که حاصل استعداد گندم و بوته گندم است.
- مادّه به معنای حاصل صورت شیء ، مثل بدن انسان که در حقیقت مادّه روح او است؛ ولی نه به معنای حاصل استعداد روح، بلکه به معنای حاصل فعلیت و صورت روح است (مطهری، همان: ج ۸، ص ۵۵).
فرق مادّه در فلسفه با مادّه در فیزیک
مادّه در اصطلاح فیزیک، مجموع مادّه و وصورت است در اصطلاح فلسفه؛ زیرا مادّه در اصطلاح فیزیک، آن چیزی است که جرم داشته باشد؛ ابعاد داشته باشد ولی از نظر فلاسفه، هر چیزی که جرم دارد، خود، تحلیل می شود به صورتی که همان جرم بودن و امتداد داشتن است و اسمش صورت جسمیه است، ]و مادّه ای که همان هیولای اولا است[؛ یعنی این صورت جسمیه بر حقیقتی عارض شده که آن حقیقت امکان ندارد که تنها بتواند موجود باشد. همیشه در ضمن یک صورت موجود است (مطهری، همان : ج ۸، ص ۵۶).
تبدیل مادّه به انرژی و انرژی به مادّه
طبق اصل هم ارزی نسبیت انیشتین، مادّه و انرژی می توانند به هم تبدیل شوند. بدین شرح که «به ازای هر مقدار انرژی E، از هر نوع که به یک جسم مادّی داده می شود، جرم آن جسم به اندازه ۲∆m = Ec، افزایش می یابد و این، همان فرمول مشهور است که گفته شد، و چون در واقع، جرم سکون، خود صورتی از انرژی است، می توان گفت که هر جسم در حال سکون، به اعتبار جرم سکونش دارای انرژی ۲m.c است که به انرژی سکون شهرت دارد. (هالیدی، ۱۳۷۷ : ج ۱، ص۱۷۴).
مبانی بحث فلسفی در این موضوع
مبانی تقسیم جوهر و عرض
چنان که اشاره شد، مبنای این که تعداد جوهر و عرض چندتا باشد، عقلی و فلسفی نیست؛ یعنی بر پایه تقسیم منطقی نمی شود این دو قسم ماهیت را به اقسامش که تا کنون ارائه کرده اند، تقسیم کرد؛ چون پایه تقسیمِ منطقی، نفی و اثباتِ عقلی است (یا تردید عقلی)؛ بلکه فیلسوفان بزرگ و مهم از مشّائین و اشراقیین و تابعین حکمت صدرا بر این مهم تصریح داشته اند که مبنای تقسیم و تبیین مبحث جوهر و عرض، تماماً بر اساس استقرا استوار است و این بدین معنا است که هرگونه احتمال در دگرگونی این ترتیب و حتّی در تعاریف اقسام پدیدار شود. و نیز اشاره شد که فلسفه در این گونه مسائل، سخت وامدار و مرهون طبیعیات است و از خود مبنا و سخنی ندارد؛ یعنی معنای استقرایش، یافته های طبیعیات است و بس. طبیعیات هر چه یافت، اصل موضوع برای مسائل فلسفی در این زمینه قرار می گیرد و با تغییرِ یافته ها، چینش و ترتیب مسائل و موضوعاتش نیز دگرگون می شود. علّامه طباطبایی در کتاب نهایه الحکمه در دو مورد بر این حقیقت تصریح دارد که دو جنبه از مطلب را مورد تأکید قرار داده اند:
پایه فلسفی عدد مقولات
- اصل تعداد مقولات و بررسی اقسام آن بر پایه استقرا است:
تکیه گاه تقسیم و بیان انواع مقولات (جوهر و عرض) استقراء است و برهان مبنی بر این که مقوله ای بیش از موارد یافت شده وجود ندارد که اعمّ از همه این ها یا اعمّ از برخی از این ها باشد، اقامه نشده است (طباطبایی، همان : ص ۱۱۲).
مبانی تقسیم جواهر
- اصل تقسیم مقولات، مبنای عقلی و منطقی ندارد. افزون بر این که برهانی مبنی بر زیاد نبودن مقولات از موارد مذکور، اقامه نشده، اصل این تقسیم نیز تقسیم عقلیِ منطقی نیست. این مطلب در بیان علّامه چنین آمده است:
این تقسیم (جوهر و عرض) تقسیم عقلی نیست که هر دو بین اثبات و نفی باشد؛ پس جوهر ترکیب یافته (جسم) از جوهر حالّ (صورت مادّی) و جوهر محلّ (هیولا و مادّه اولا) بنا به تحلیل احتمالی عقل (که عقلاً احتمال وجود داشته باشد)، در جسم منحصر نیست؛ بدین سبب عقلاً جائز است در جوهر، جوهر مادّی باشد که از مادّه و صورتی غیر از صورت جسمیه ترکیب یابد (امکان این که جوهری مادّی و غیر جسمی باشد وجود دارد)؛ امّا فیلسوفان با تکیه بر استقرایشان نوع مادّی اوّل را در جسم، منحصر (و مقصور) دانسته اند (۶۱)؛
پس بنابراین که مبنای تقسیم استقرا باشد، پای حسّ و تجربه به میدان کشیده می شود تا با تلاش های بی وقفه اش، یافته های حقیقی و واقعی از عالم حس را به پیشگاه فلسفه آورد؛ البتّهاستاد مطهری بدون ارائه دلیل و برهان، عدد جواهر را در پنج منحصر می داند که به نقد آن خواهیم پرداخت (طباطبایی، همان : ص ۱۱۷، مورد اختلاف استاد مطهری با علّامه : مطهری، همان ج ۷، ص ۱۸).
جوهر و عرض میان فیلسوفان غرب
بحث جوهر و عرض در فلسفه غرب نیز به شکلی دیگر مطرح شده است؛ برای مثال در فلسفه اپسینوزا، لایب نیتس، کانت، بارکلی و… (پاپکین، ۱۳۷۹ : ص ۱۵۸، ۱۹۰، ۳۰۲ و…)، مباحثی درباره این موضوع به چشم می خورد. با این که برخی از فیلسوفان غرب، اساساً منکر این گونه بحث از تحلیل های عقلی درباره حقایق هستند، با بررسی تاریخی، آثار فراوانی از موضوع می یابیم که در تفکّرات پیشینیانِ فلسفه غرب بسیار اساسی، و در شکل گیری تفکّر جدید بسیار مؤثّر بوده است (تیلور، ۱۳۷۹ و آرتور برت، ۱۳۶۹).
مادّه و صورت
مبانی عقلیِ تحلیلِ (تحلیل ذهنی) جسم (مادّه ثانیه) به مادّه اولا و صورت جسمیه، فلسفی است نه فیزیکی. بدین شرح که انسانِ هوشمند، هنگام مواجهه با محیطِ پیرامون، و ابزارها و وسائل موجود در آن، در ذهن خود یک شیء متصوّر درک می کند و آن هم جسمیت است؛ یعنی جسم به صورت جوهر خارجی. با تحلیل این مفهوم، می بیند فقط یک حقیقت نیست که متحقّق است، و با تحلیل عقل آن را به دو جزء آن هم دو جزء مستقل از هم که در مفهوم مستقلّند، تحلیل می کند. یکی صورت جسمیت است و دیگری مادّه جوهریِ آن صورت البتّه این دو جوهر به وجود واحدی (در خارج) تحقّق دارند (بعد فیلسوفان بحثی در تقدّم رتبی یکی از این دو دارند که فعلاً چندان ضرورت ندارد). در اصل، کار فلسفه این است که امور درک شده از خارج را در ذهن تحلیل کند و هر یک از موارد تحلیل شده را به کندوکاو نشسته، با تعریف آن ها، حقیقتشان را بیان کند (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۵۸).
از خصوصیات ذاتی جسم «بُعد دار» بودن است و فرقی نمی کند یک بعد، سه بعد، و یا بیش تر از آن بعد داشته باشد؛ زیرا در مواردی از اجسام خارجی تشخیص تعداد ابعاد خیلی مشکل است؛ برای مثال، در دایره یا استوانه، ابعاد سه گانه چگونه قابل تبیین است؟ یا هنگامی که جسمی دارای سه اندازه مساوی بُعد داشته باشد، کدام یک از آن ها طول و کدام یک عرض و کدام ارتفاع (یا عمق) خواهد بود؟ (شما جسمی با ابعاد ۱۰*۱۰*۱۰ را لحاظ کنید) . پاسخی برهانی برای این سؤالات وجود ندارد؛ امّا ما انسان ها به علّت انس داشتن با طبیعت سه بعدی، ابعاد کم تر و بیش تر برای مادّه را دور از ذهن می دانیم و با این همه بسی جای شگفتی است که برخی از فیلسوفان باتأکید، جسم را با ابعاد سه گانه نه کم تر و نه بیش تر تعریف می کنند. باید توجّه داشت که ابعادمتوجّه صورت جسمیه اند، نه حقیقت مادّه اولا، وحتّی نه حقیقت جسم (مطهری، همان : ج۷، ص۱۵۸).
صورت
صورت جوهری، امری تحلیلی است که در فلسفه غرب، بسیاری از اندیشه وران و عقل اندیشان غربی از آن با عنوان «کیفیات جسمانی یا مادّی» (کاپلستون، همان : ج ۸، ص ۲۲۴) بحث می کنند. صورت، در حقیقت، نقش بُعد و قالب جسم را بازی می کند و با مادّه اولا (در خارج) متّحد است. مادّه نیز حامل استعداد صورت های گوناگون نوعی در قالب صور جسمی خویش است؛ یعنی مادّه ذاتاً بالقوّه است که در صورت جوهری فعلیت دارد. حقیقت مادّه، هر لحظه و هر آنی هزاران هزار و بلکه بیش تر صورت به خود می گیرد (تبدیل صورت ها) که مجموع صورت ها در یک صورت جسمی به ما تداعی می شود؛ بدین سبب، عقل، مادّه را صرفاً جوهر بالقوّه و قابلی به شمار می آورد و صورت را جوهر بالفعل و فاعلی می شمارد.
«طرح» منطقی، برای سیستم فیزیکی (Physical system and ontological design)
در میان فیلسوفان و فیزیکدانان، نظریه اساسی درباره انرژی و مادّه وجود ندارد که با تکیه بر آن بتوانند تفسیری معقول و واقعی از حقیقتِ جاری در بستر هستی ارائه دهند. سیستم فیزیکی به سیستمی گفته می شود که دانشمندان را قادر می سازد تا پدیده های فیزیکی را در فرایندی هستی شناختی تبیین و تفسیر کرده، به کاویدن وقایع و حوادث میکروسکوپیک یا ماکروسکوپیک بپردازند (website: www.philosophy forums.com).
بررسی محتوایی مسأله: «بررسی جامع موضوع انرژی از دیدگاه فلسفی»
سؤالات اساسی در زمینه انرژی و ماهیت آن
در گفتار و آثار فیلسوفان گذشته در دوره اسلامی، اصل تبدّل صورت ها به صورت اصل مهم و اساسی به شمار می آید. مادّه اولا در صورت های جسمی گوناگونی به فعلیت می رسد که هر یک از صورت ها نیز نوبه نو، و دگرگون می شوند (درحکمت متعالیه اصطلاحاً به این نوبه نو شدن لبس بعد لبس گویند) (طباطبایی، همان: ص ۱۳۳) که به مجموع این صورت ها صورت های نوعیه گفته می شود و در حقیقت، با این تغییر و تبّدل در صورت ها است که جسم به جسمی دیگر تبدیل شده، اجسام مختلف در طبیعت پدید می آیند.
ابهامات و اشکالات فراوانی در مورد معادله هم ارزی هست که ما به این ابهامات از جنبه هایی که استاد مطهری مطرح کرده، می پردازیم و با دقّت کامل، مجموعه اشکالات و سؤالاتی را که از آثار مختلف استاد جمع آوری و دسته بندی کرده ایم، ملاحظه می کنیم باید توجّه داشته باشیم که استاد، این سؤالات را برای اثبات این که انرژی صورتی از مادّه است و نه جوهر مستقل، مطرح کرده، نه برای این که مسأله روشن تر شود تا به حقیقتی نایل آییم.
پاره ای سؤالات فلسفی درباره انرژی
در این نظریه جدید می گویند: مادّه تبدیل می شود به انرژی؛ ولی راجع به انرژی تحلیل نمی کنند که واقعیت انرژی چیست؛ یعنی تعریف نمی کنند ماهیتش را و در ماهیتش کاوش نمی کنند. همین قدر می گویند که چیزی به نام «انرژی» وجود دارد که جسم حالت مادّه بودن خودش را از دست می دهد و به صورت آن در می آید. ممکن است کسی سؤال کند:
- پس از آن که جسم به صورت انرژی درآمد، آیا خود انرژی اجزا دارد یا ندارد؟
- اگر اجزا دارد، آیا اجزایش یا خودش ابعاد دارد یا ندارد؟
- اگر بگوییم خود انرژی ابعاد دارد، باز آن هم خودش مادّه است؛ چون مادّه ای که تا حالا می گفتیم غیر از شیئی که قابل ابعاد سه گانه باشد نبود. اگر ابعاد دارد پس نوعی از مادّه به نوعی دیگر از مادّه تبدیل شده است، نه این که مادّه به غیر مادّه تبدیل شده است؛ چون مادّه ای که تا حالا (می گفتیم یعنی مادّه ای که آن ها می گفتند) همان مادّه شیخ اشراقی است؛ یعنی شیئی که جرمیت دارد و قابل ابعاد سه گانه است. (شیخ اشراق منکر مادّه اولا است و مادّه را همان جسم خارجی می داند که دارای ابعاد سه گانه است).
- اگر بگوییم نه انرژی خودش ابعاد دارد؛ یعنی چون مادّه نیست، پس ابعاد ندارد.
- آیا نقل و انتقال دارد یا نه؟ نقل و انتقال که مسلّم دارد. در انرژی همواره صحبت از نقل و انتقال و حرکت است؛ مثلاً انرژی حرارتی از این جا به آن جا منتقل می شود.
- اگر نقل و انتقال دارد، ناچار به صورت جوهر است، نه عرض؛ چون در عرض که امکان نقل و انتقال بدون جوهر نیست ناچار باید برای خود او یک جوهر در نظر گرفت. نمی توانیم بگوییم عرضی است از برای یک جوهری؛ چون آن جوهر خودش باید مادّه باشد. اگر بگوییم: انرژی همیشه سوار بر مادّه است؛ پس مادّه، تبدیل به انرژی نشده است. انرژی همیشه خودش با مادّه است. اگر ما به انرژی منفک از مادّه قائل باشیم و آن وقت انرژی منفک از مادّه حرکت و نقل و انتقال داشته باشد، یا جوهر است یا عرض؛ اگر عرض باشد که نمی تواند نقل و انتقال داشته باشد، باید جوهر باشد.
اگر جوهر باشد این سؤالات مطرح است:
- اگر جوهری است، قابل اشاره حسّی است یا نه؟ یعنی آیا وضع و محاذات دارد؟
- آیا می توانیم بگوییم این جا هست یا آن جا نیست؟ اگر نتوانیم بگوییم این جا هست یا مثلاً بگوییم همه جا هست و همه جا نیست، پس آن مجرّد است و حرکت دیگر در آن معنا ندارد. غیر مجرّد آن است که بگوییم این جا بود، این جا نیست، از این جا رفت به آنجا. آن ها قطعاً نمی گویند مجرّد است.
- حالا که مجرد نیست آیا جوهر ]جسمانی[ است؟ ابعاد سه گانه دارد یا نه؟
- اگر ابعاد سه گانه داشته باشد، می شود مادّه و اگر نداشته باشد، ناچار باید بگوییم به صورت نقطه جوهری یا خط جوهری یا سطح جوهری است؛ یعنی قائل شویم به جوهری که جسمانی باشد جوهری که قابل اشاره حسّی باشد ولی سه بعد نداشته باشد ؛ یعنی اگر بگوییم هیچ بعدی ندارد، می شود نقطه جوهری جزء لا یتجزای متکلّمین که براهین جزء لا یتجزا وجود آن را باطل می کند و اگر بگوییم نه، یک بعد دارد یا دو بعد دارد و سه بعد ندارد، گفته اند همان براهین جزء لا یتجزا در آن جا وارد می شود (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۵۰).
استاد در کتاب توحید که حاصل از جلسات بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان است، از مرحوم دکتر روزبه، سؤالاتی درباره انرژی کرده است که به آن سؤالات نیز به طور دسته بندی شده نظری می افکنیم:
- حرارت (که صورتی از انرژی است) چگونه تعریف می شود که مادّه نباشد؟ یعنی جرم و بُعد نداشته باشد؟
- در خارج موجود باشد و مستقل از مادّه؛ قابل انتقال باشد و جای خود را عوض کند؟ یعنی مادّه نباشد و جایش را هم عوض کند؟ !
- اگر بگوییم موج است، در خود موج هم بحث مکان است. آیا شیئی موجی باشد بدون این که مادّه ای باشد؟ همین موج خالص بخواهد باشد، مادّه متموّجی در کار نباشد، فقط موج باشد نهمتموّج؟
- انرژی در صورتی که مادّه نباشد، چطور می تواند در خارج، مکانی اشغال کرده باشد و در آن نقل و انتقال باشد؟ (مطهری، ۱۳۷۴ : ص ۱۷۲)
- باید توضیح داده شود که ماهیت این چیزی که به آن «انرژی» می گویند چیست؟
- از انرژی و صورت های مختلف آن چه تصوّری دارند که می گویند به مادّه تبدیل می شود؟ (مطهری، همان : ص ۱۷۷)
- با توجّه به برخی تعاریف که انرژی را به «توانایی انجام کار» تعریف می کند، آیا مادّه به کار و حرکت تبدیل می شود؟ یعنی مادّه حرکت می شود؟ و این درست است که از آن طرف هم بگوییم حرکت به مادّه تبدیل می شود؟ آیا اصلاً این چنین تعبیری از انرژی که منجر شود به مفهوم حرکت، صحیح است یا نه؟
- در نوع انرژی الکترومغناطیسی و حتّی الکتریکی در مبحث میدان ها این که انرژی این میدان به جذب معنا می شود، اصلاً حقیقت و چگونگی این جذب چیست؟ یعنی وقتی جذب می کند، چطور می شود و چه پدیده ای است که جرمی جذب می شود؟ اصلاً چگونه و چرا اسم این انرژی را موج می گذارند؟
- اگر انرژی به «توانایی»، استعداد و معانی چون این ها تعریف شود، برگشت این معانی به همان «قوّه» است که در مورد مادّه اولا (هیولا) می گویند؟ یعنی نمی شود جوهری جدا باشد. حال آیا نیرو و انرژی که در مقابل مادّه قرار می گیرد تا به مادّه و از مادّه تبدیل شود حقیقتش همان قوّه است یا امر دیگری غیر از قوّه؟ (مطهری، همان : ص ۱۸۳ به بعد)
- حال با توجّه به این چند سؤال اخیر، «این که انرژی را چگونه باید تعریف کنیم که در مقابل مادّه قرار بگیرد؟ و آن اصلی که گاه تجسّم مادّی پیدا می کند و گاه حالت انرژی به خود می گیرد، چیست؟ مطلبی است که احتیاج به بحث و کاوش فلسفی و فیزیکی زیادی دارد (مطهری، ۱۳۶۸ : ج ۴، ص ۴۰).
اُفق هایی از بحث در وادی فیزیک
بدیهی است که سؤالات استاد مطهری صرفاً جنبه فلسفی داشته و خود استاد مطهری به ابعاد علمی ونظری این سؤالات در فیزیک و رهیافت های بسیار عالی آن توجّه نداشته اند. این مطلب با این توضیح است:
دانشمندان و محقّقان دانش پر دامنه فیزیک در شاخه های گوناگونی چون فیزیک نسبیتی، فیزیک هسته ای، اختر فیزیک، کیهان شناسی و…، با توجّه به این سؤالات می توانند به پیشرفت ها وکشف هایی در زمینه «حقایق انرژی»، «ماهیت خارجی انرژی و نیرو»، «آثار انرژی و نیرو»، «رابطه اساسی مادّه با انرژی» و… نایل آیند. چنین نگرش ها و دقّت نظر هایی باعث می شود درهایی فراروی پژوهشگران پرتلاش فیزیکِ جدید گشوده شود که نظیر آثار باریک اندیشی های انیشتین، «بُعد دیگری» بر مادّه کشف کنند یا عالمی دیگر پیچ اندر پیچ این عالم مادی و جرمی بیابند، که قوانین حاکم بر آن به طور کامل یا دست کم بسیار متفاوت با این عالم جرم اندود و جسمانی باشد! از جمله افق گشایی های این باریک اندیشی ها می توان به این موارد اشاره کرد:
- بازخوانی و باز اندیشی قوانین نیرو و حرکت (کلاسیک و نو)؛
- بازخوانی ارتباط مادّه و انرژی که مادّه در حقیقت چه گوهری است که استعداد تبدیل شدن به انرژی را داراست؟
- انرژی این «پرتکاپوی ویرانگر» چه تحفه ای است که در همه تار و پود مادّه رخنه کرده و قابلیت تبدیل شدن مادّه را عینیت بخشیده است؟
- آیا انرژی واقعاً در ذات خود، همان مادّه در حالتی دیگر است یا این که حقیقتی غیر از مادّه حجیم و جرم دار دارد که ما از آن بی خبر مانده ایم؟
- این چه آهنگی است که پیوسته و بدون کوچک ترین انفصالی در تار و پود هستی نواخته می شود؟ در خلا جریان، و در جهان ماکروسکوپیک، آثار گرانی دارد و عالم اتم ها را زیر سلطه خویش گرفته است؟ آخر چه این سودایی بر تارک هستی، و گستره جهان مادّی است؟
- چه حقیقتی مادّه را همیشه گرم و پرتحرّک نگاه می دارد وگرمی بخش حیات مادّه و جسماست؟
- چه ماهیتی دارد که گاهی در ارتباط با مادّه و اجسام، آثار خود را نمایان می سازد و گاه در خلا عاری از مادّه؛ گاهی نیز در سمت و سویی بسیار دور به ارقام نجومی، در میدان های پیچیده الکترومغناطیسی حاشیه «سیاهچاله ها» و «ابرنو اخترها» به رقص می پردازد؟
- چه حقیقتی است که مادّه هم در سرعت های بسیار بالا به آن تبدیل می شود و هم در ارتباط و اتصال بسیار کند و آرام اشیا (با یک دیگر) اثر می نمایاند؟
- چیست که غالباً در قالب ومحتوای حرارتی و گرمایی ظهور می کند و اغلب صورت های آن در این صورت به تحقّق می رسند؟ و درموارد بسیاری نیز هر صورتی به صورت دیگر تبدیل می شود و در نهایت، صورت حرارتی آن را آزاد می کند؟
- چه نوع ارتباطی بین انرژی و مادّه و ماهیت انرژی باحقیقت جسمانی وجود دارد که انرژی در اوضاع خاصّی به مادّه تبدیل می شود و به عبارتی روشن تر، مادّه تولید می کند؟
- آیا جوهری که فیلسوفان خارج از جسم فرض کرده، آن را فاعل و محرّک مادّه می دانستند می تواند همین انرژی باشد که این همه اسرار آمیز می نُماید؟
- مباحث میدان ها و الکترومغناطیس به ویژه باید بازخوانی، و از این راه، حقیقت جسم سیاه کیهان با دقّت بررسی شود.
و ده ها سؤال اساسی که رمزگشای بسیاری از معمّاهای هستی هستند اگر مورد پژوهش جدّی قرار گرفته، پاسخی عینی و یقینی یابند.
سوالات پژوهشی (فلسفی فیزیکی)
با صرف نظر از این که سوالات استاد مطهری با چه پاسخ هایی ابهام زدایی می شوند، سوالاتی نیز برای کاوش در گستره افق های گشوده از این پژوهش، مطرح است. سوالاتی که یافتن پاسخی منطقی به آن ها اهمّیت ویژه ای دارد؛ زیرا هم در فلسفه و هم در فیزیک، مسائل بسیار مهم و اساسی تحت تأثیر پاسخ این سؤالات قرار می گیرند. با طرح این سوال ها و پاسخ دادن به آن ها، افق هایی فراروی پژوهشگران هستی پژوه (فلسفی و فیزیکی به ویژه محقّقان فلسفه) گشوده می شود که پهنه فلسفه اسلامی را تحت تأثیر خود قرار داده، زوایای مبهم حکمت متعالیه را نورانیتمی بخشد:
- آیا انرژی از لحاظ فیزیکی، حقیقتی غیر از جسم دارد؟ و به تعبیری آیا انرژی می تواند از لحاظ فلسفی (البتّه با توجّه به دستاورد های فیزیک) جوهری جداگانه از مقولات جوهری باشد؟
- اگر انرژی جوهری جداگانه از مادّه و جسم باشد، چه تحوّلاتی درمباحث فلسفی مرتبط با جواهر مقولی ایجاد می شود؟
- در این صورت، ترتیب بندی جواهر مقولی به چه حالتی در خواهد آمد؟
- آثار و نتایج این بحث که «انرژی جوهری جدید» باشد در فیزیک و حتّی در الاهیات فلسفه چهخواهد بود؟
- اگر انرژی، جوهری جداگانه نباشد، چه حقیقتی دارد؟ در صورت جوهر جسمانی بودن، حقیقتش تحت کدام یک از مقولات مندرج است؟ از جسم جوهری شمرده می شود یا کیفیاتجسمانی؟
- اگر به جسم جوهری برگشت داده شود، آیا مباحث و خصوصیاتی که در فلسفه برای مادّه و جسم جوهری شمرده می شود، در انرژی نیز صادق می آیند؟ (از جمله بُعد، چگالی، حرکت جوهری، سرعت، زمان، کیفیات، کمیات و…).
- اگر انرژی حالتی از مادّه باشد، آیا در اعراض نُه گانه مندرج خواهد بود؟ در این صورت تحت کدام یک از اعراض اندارج خواهد یافت؟
- اگر مادّه و انرژی به هم تبدیل شوند، تعریف فلسفی ودقیق مادّه چه خواهد بود؟
- اصلاً این که مادّه به انرژی و انرژی هم به مادّه تبدیل می شود (اصل هم ارزی) معنای اساسی ودقیقش چیست؛ اگر انرژی تحت جسم جوهری مندرج شود؟
- در جایی که بنا به اصل پایستگی مادّه و انرژی (اصل هم ارزی) هر جا مادّه است، انرژی هم به هر صورتی که باشد حضور دارد، انرژی چه حقیقتی است که لزوماًَ مقارن با مادّه است؟ آیا از ذاتیات جسم است یا نه؟
- آیا می تواند به صورت همان مادّه اولا مطرح باشد؟ (که یقیناً نمی تواند)
- تعریف صحیح انرژی ولو در حد رسم ناقص چیست؟
- آیا می شود انرژی را به خصوصیات (و به تعبیر فلسفی، با لوازم خارجی) یا آثار آن تعریفکرد؟
- آیا تبیین های ریاضی از قوانین و حقایق فیزیکی می توانند تعریف فلسفی و حقیقی لحاظ شوند؟ (مثلاً آیا ۲E = mc بیانگر تعریف حدّی یا رسمی برای انرژی است؟) یا این که فرمول ها صرفاً تبیینند؟
در این پژوهش، به برخی از این سؤالات پاسخ داده می شود؛ ولی با نظر به این که پاسخگویی به همه سؤالات، تحقیقات و پژوهش های دامنه دار و گسترده ای را در زمینه فیزیک و فلسفه می طلبد. این مهم را به فرصتی دیگر حواله می کنیم (به زودی با توفیقات حضرت حق به این مهم خواهیم پرداخت).
نظر نهایی استاد مطهری و علّامه طباطبایی
- نظر علّامه طباطبایی: چنان که اشاره شد، علّامه یک نظر احتمالی در این مورد ارائه کرده که چنین است:
أ. انرژی می تواند جوهر مستقل باشد (نظر اوّل) که «اگر قرار باشد انرژی دارای حقیقتی غیر از مادّه باشد و این معنا در فیزیک مسلّم گردد، پس بایستی که انرژی به عنوان جنس عالی، و جوهری فوق جسم، مادّه و صورت، لحاظ گردد» (طباطبایی، همان : ص ۱۲۵)، و نیز در جای دیگری از آثار علمی گرانسنگ خویش یعنی در اصول فلسفه و روش رئالیسم چنین آورده است:
و امّا فرضیه ای که مادّه در نتیجه تراکم یافتن انبوهی از انرژی می گیرد چون تا کنون از راز تراکم انرژی و پیدایش حجم، پرده برداشته نشده، نوعیت جوهری به ویژه جسم که نخستین نوع پدیده نوعی شمرده می شود، در اعتبار خود باقی است (طباطبایی، ۱۳۶۸ : ج ۴ ص ۳۱۱).
این مطلب از مطالب بسیار دقیق و فنّی است که می توان انرژی را با آن بررسی کرد. در این جا بهتر است یکی از مبانی فکری استاد مطهری درباره نگرش به مسأله انرژی را به نقد وچالشبکشیم:
نقد نظر استاد مطهری درباره عدد جواهر در بحث مقولات
اشاره شد که استاد مطهری بر پنج بودن عدد جواهر تأکید می ورزد. و اکنون به عبارت استاد نظری می افکنیم. استاد مطهری، اصل تبدیل مادّه به انرژی و انرژی به مادّه (اصل هم ارزی بین مادّه و انرژی) را جایگزین برهان فصل و وصل مشّائین بر اثبات مادّه اولا و صورت جسمیه دانسته، چنین بیان می کند:
حالا اگر نظریه تبدیل مادّه به انرژی و انرژی به مادّه ثابت بشود، جای برهان فصل و وصل را می گیرد (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۸۶).
در همین اثنا، یکی از حاضران از ایشان می پرسد: «آیا تعداد جواهر پنجگانه عوض نمی شود؟» (این سؤال بسیار اساسی است. استاد می فرماید:
نه، آن مادّه و صورت است تعدادش به هیچ وجه عوض نمی شود…؛ چون همان جواهر خمسه بنابر نظر مشّائین جواهر خمسه است… (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۸۶).
به این نظر که «اصل هم ارزی انرژی، جای برهان فصل و وصل را می گیرد یا نه» نمی پردازیم؛ ولی منظور استاد از جواهر خمسه همان پنج بودن جواهر در مقولات است که بنا به نظر مشّائین پنج تا است. حال به نقد این مطلب می پردازیم که میزان صحّت آن چقدر است؟
نقد اوّل: شاید منظور استاد از پنج بودن و عوض نشدن تعداد جواهر این است که انرژی از لحاظ حقیقت و ماهیت، قابلیت جوهر ششم بودن را ندارد که به این مطلب خواهیم پرداخت.
نقد دوم: امّا اگر مقصود وی این باشد که اساساً عدد مقولات جوهری منحصر در پنج است از جوانب گوناگون دارای اشکال و قابل بررسی است:
اشکال اوّل
أ. در مبانی بحث گفتیم که بنا به تصریح بزرگان فلسفه (به ویژه مشّائین)، مبنای تقسیم مقولات و به خصوص تعداد جواهر مقولی، «استقرا و تتبّع» در هستی است؛ پس این سخن از استاد با مبنای پیشروان مشّائین و علمداران میدان گسترده حکمت متعالیه همخوانی ندارد. از جمله مواردی که این سخنِ استاد، را به چالش می کشد تصریح استاد بزرگوارش علّامه طباطبایی درباره مبنای مذکور و همچنین همین عبارت نقل شده ازعلّامه است که نتیجه اش تغییر در تعداد مقولات و جواهر مقولی (به ویژه) خواهد بود.
اشکال دوم
ب. اشکال دوم سخن استاد این است که بدون هیچ استدلال عقلی، مطلب را به صورت یقینی ابراز و راهی برای تغییر عدد جواهر باز نگذاشته است (ولو در حدّ احتمال).
اشکال سوم
ج. اگر عدد جواهر ثابت و منحصر در پنج بود، اختلافی میان مشّائین و اشراقیین پیش نمی آمد؛ به طوری که بنا به تصریح خود استاد، اشراقیین، جواهر را منحصر در سه دانسته و به جواهر سه گانه عقل، نفس و جسم قائل شده اند (مطهری، همان: ج ۷، ص ۱۸۶).
اشکال چهارم
د. اگراین اصل به صورت مبیّن و واضح تعریف و وصف شود، و انرژی را به گونه ای دست یابند که هم حقیقتی غیر از جسم داشته باشد و هم تعریفی دقیق ارائه دهند، چرا نباید عدد جواهر تغییر یابد؟ ماهیتی که ذاتاً غیر از جسم است چرا باید بدون دلیل آن را تحت جسم مندرج کرد؟
ب. انرژی یعنی حرکت (نظر دوم علّامه)
علّامه طباطبایی در چندین مورد از مباحث فلسفی مربوط به انرژی، آن را به حرکت تفسیر کرده و حقیقت آن را به این موضوع برگردانده است. عبارات او را ملاحظه می کنیم:
أ. «پس از چندی که فرضیه یا نظریه حرکت عمومی: «جهان هستی مساوی با انرژی است. هر چه هست حرکت است» پیش می آید، تحوّل تازه تری در مفاهیم مسائل علمی و به تعبیر دیگر، در مفهوم قضیه (حمل به اصطلاح منطقی) پیدا شد (طباطبایی، همان : ج ۴، ص ۱۳۹).
ب. بعد از توضیح و تشریح سیر این تحوّل، گفته پیشین را با عبارت دیگری تکرار و تأکیدمی کند:
…مثلاً طبق نظر فیزیکی گفته می شود که ۱٫ مادّه، پیوسته و برای همیشه درحرکت است و۲٫ مادّه در اثر تراکم انرژی که خود حرکت است، پیدا می شود… (طباطبایی، همان : ج ۴، ص ۱۵۰). همین مطلب را با ذکر دو مثال توضیح می دهد: یکی حرکت جهان هستی و دیگر حرکت نور است که با توضیح مختصری از دو مثال این نتیجه را بیان می کند: … و نور همان انرژی است تصوّر موضوع در این مثال ها خالی از اشکال نیست و باید گفت: مفهوم دو مثال این است که حرکتی به نام جهان محقّق است، حرکتی به شکل سیصد هزار کیلومتر در ثانیه موجود است (طباطبایی، همان : ج ۴، ص ۱۵۱).
در ظاهر مرحوم علّامه به طوری که در ادامه نیز به همین مطلب تصریح می کند، انرژی را به حرکت جوهری بر می گرداند؛ یعنی انرژی فرایند حرکت جوهری هستی است. بدین ترتیب که انرژی، حقیقتی جز حرکتِ ماهیت خارجی و حقیقت جسم و هستی مادّه ندارد؛ زیرا اگر جسم بخواهد در خارج متحقّق شود، به صورت حرکت جوهری متحقّق می شود بدون موضوع حرکت، و این تحقّق با انرژی و تراکم انرژی است و حتّی در مباحث جواهر و اعراض از کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم نیز بر این مبنا تصریح دارد (که پس از بیان تقسیمات واهی و غیر علمی فلسفه قدیم از مواد و عناصر چنین می گوید):
ولی پیشرفتِ تازه علوم این بساط را برچیده و بساطی تازه گسترده است: ۱٫ …، ۴٫ مادّه را به انرژی و انرژی را به مادّه قابل تحوّل فرض کرده و با این فرضیه، جهان طبیعت به انرژی می گردد که حرکت است.» (طباطبایی، همان : ج ۴، ص ۳۱۱).
این تحلیل و تطبیق علّامه با چند اشکال جدّی مواجه است:
نقد نظر علامه
- بنابه تصریح خود وی که چند سطر بعد از گفته اش (در گفتار اخیر) فرموده است:
چون تا کنون از راز تراکم انرژی و پیدایش حجم، پرده برداشته نشده، نوعیت جوهری ویژه جسم که نخستین نوع پدیده نوعی شمرده می شود، در اعتبار خود باقی است (طباطبایی، همان، ج۴، ص ۳۱۱).
چگونه ممکن است در مورد امری که حقیقت و رازش کشف نشده است، تطبیقی این چنین حسّاس اجرا کرده، پدیده ای مهم و رمزآلود (از لحاظ فلسفی) را پرده بر حقیقتش نهاد.
- این تحلیل که انرژی حرکت است، تحلیل و تطبیقی است که ما با تتبّع بسیار در آثار علمی فلسفی مربوط به انرژی، آن را نیافتیم و علّامه نیز اولاً منبعی برای این تطبیق ارائه نکرده و ثانی هیچ دلیل تام منطقی گرچه در حدّ استقرایی ناقص از خود فیزیک بر مدّعایش نیاورده است. ثالثاً افزون بر ذکر نکردن دلیل علمی (از فیزیکدانان و دستاوردهای دانش فیزیک) در حدّ استقرا، دلیل فلسفی که پژوهش جدید در این مورد بر پایه مبانی خودش در باب مقولات بوده باشد نیز ارائه نکرده و صرفاً یک پیش فرض (بدون اساس منطقی) در کبرای قیاس خود آورده که «مادّه در اثر تراکم انرژی به وجود می آید و انرژی خودش حرکت است؛ پس مادّه همیشه در حرکت است» (این قیاس بدین صورت پایه و اساس سه گفتاری بود که از وی در صفحه پیشین نقل شد).
- با این همه شاید گفتار علّامه به بارزترین اثر جوهری انرژی بر روی ذرّات مادّی ناظر باشد که در این صورت، وصف آثار انرژی خواهد بود و تفسیر آن به حرکت باز هم خالی از اشکال نیست.
آرای استاد مطهری
انرژی صورتی از مادّه است
یکی از آرای مهمّ استاد مطهری در باب نگرش فلسفی، بر اساس مبنایی است که پیشاپیش به نقد آن پرداختیم و آن عبارت است از ثابت و منحصر بودن عدد جواهر مقولی در پنج. استاد از این لحاظ می فرماید:
انرژی فقط به عنوان صورتی از مادّه به حساب می آید و تنها واقعیت موجود حقیقتی که شاغل مکان و متغیّر در زمان است، مادّه نام دارد (مطهری، ۱۳۶۸ : ج ۲، ص ۷۹).
وی (به تصریح) حقیقت انرژی را به مادّه برگشت داده و آن را چیزی ورای مادّه و مستقل از جسم (به صورت جوهری بالذّات و مستقل) به شمار نمی آورد و چنان که اشاره شد، اصلاً سؤالات استاد در زمینه کاوش های فلسفی و فیزیکی «مسأله انرژی» صرفاً از باب به اثبات رساندن این مدّعا بوده است، نه نیل به حقیقت فراتر از این مطلوب؛ به همین جهت درادامه بیان همان سؤالات در کتاب درس های نجات که مذکور افتاد، چنین بیان می کند:
این است که از نظر تحلیل فلسفی، اگر ما انرژی را در مقابل مادّه بگیریم، کار مشکلی است؛ یعنی تصوّرش ]ممکن و صحیح[ نیست، مگر این که خود انرژی را نوعی از مادّه بدانیم؛ یعنی برای آن ابعاد قائل باشیم. در این صورت، ما باید به دو نوع مادّه قائل باشیم: یک مادّه با یک خصوصیات، و یک مادّه با خصوصیات دیگری. باز تازه ها به دو نوع مادّه قائل شده ایم: دو نوع مادّه که هر دو جرم هستند؛ و الّا همین طور چشم بسته بگوییم مادّه تبدیل می شودبه انرژی، انرژی تبدیل می شود به مادّه و بعد مادّه را یک چیزی تعریف بکنیم، انرژی را نقطه مقابل آن حساب بکنیم، این از نظر فلسفی ما را با بن بست ها و اشکالاتی مواجه می کند (مطهری، همان : ج ۷، ص۱۸۸).
واقعیت واحد (مادّه و جسم)
با توجّه به این مبنا و موضعگیری که استاد به این مسأله دارد، هرجا بحثی از مادّه و انرژی پیش می آید، این اصل را بیان می کند؛ برای مثال در چند مورد به این مطلب تصریح داشته است که با این مبنا پیش می رود:
مادّه واقعیت وحدانی است که در صورت های گوناگونی جلوه می کند: ۱٫ تغییراتی که در وضع داخلی اتم ها پیدا می شود، از این راه است که بعضی از ذرّات داخلی اتم از بین می روند؛ یعنی تبدیل به انرژی می شوند و یا آن که از تکاتف (و تراکم) انرژی از نو به وجود می آیند و بالاخره از تحلیل های علمی متّکی به مشاهدات و تجربیات این نتیجه به دست می آید که جز یک واقعیت که فضا را اشغال کرده و در زمان، تغییراتی حاصل می کند و شکل های متعدّد به خود می گیرد، در چیزی وجود ندارد و ما آن را واقعیت واحد شاغل مکان، و متغیر زمان را مادّه می خوانیم (مطهری، همان: ج ۲، ص ۷۹).
و باز در ادامه سخن پس از تشریح فرایند درک و فهم آدمی از «برون ذهن خویش» دوباره به این اصل چنین تصریح و تأکید می کند:
ما بدون این که با نظریه های فیزیکی و زیست شناسی مربوط به اتم و انرژی مولکول و سلول کوچک ترین مخالفتی داشته باشیم، روی اصول کلّی فلسفی در مبحث قوّه و فعل ثابت می کنیم که واقعیت وحدانی و به تعبیر بالا واقعیت واحد شاغل مکان و متغیّر در زمان که در ذات خود هیچ گونه کثرت و تعدد ندارد نمی تواند مظاهر مختلف طبیعت را پدید آورد و خود، تغییر وتکامل پیدا کند و این نظام محسوس را به وجود آورد (مطهری، همان : ج ۲ ص ۷۹)
خلل پذیری مبنای استاد مطهری
این مطلب از استاد دارای اشکالاتی است که با توجّه به آن اشکال ها، اصل مبنا مخدوش می شود . اوّل این که خود استاد مطهری، نظر و طرح دیگری درباره این بحث دارد. خلاصه این نظر عبارت است از این که «اصلاً انرژی، مادّه نبوده و صورتی از این مادّه (یعنی جسم) به شمار نمی رود؛ بلکه انرژی و مادّه هر کدام صورتی جداگانه از حقیقت بسیط تر است و از لحاظ فلسفی، آن حقیقتِ بسیط است که ماده المواد و مادّه اولا برای این دو صورت متفاوت است که به زودی به بررسی آن می رسیم؛ به هر حال، این مبنا با گفتار دیگر وی که مبنای دیگری است سازگار نیست. دوم این که برخی از مفردات و جزئیات (مقدّمات) استدلال وی مخدوش است بدینترتیب:
تصور اشتباه درباره روابط ریاضی
- این که انرژی همان مادّه است، تصورّش از فیزیک و روابط ریاضیِ قوانینِ مربوط به نیرو و انرژی ناشی شده وگرنه از لحاظ فلسفی (البتّه نه فلسفه اسلامی، بلکه از دید فلسفه ریاضی) این که آیا منظور از روابط ریاضی، همان عینیّت، تساوی، متساوق و اتّحاد خارجیِ طرفینِ رابطه است یا این که این روابط صرفاً به خاطر بیانِ ارتباطِ خاص و طرفین معادله به کار رفته ، بحثی است که در فلسفه ریاضی صرفاً (بحث کیفیت کاربرد ریاضیات در علوم) به آن پرداخته می شود؛ امّا حاصل بررسی این مباحث این است که «روابط ریاضی صرفاً جنبه تعیین ارتباط طرفین را دارند، نه بیان حقیقت طرفین». حتّی این که برخی از همین فیزیکدانان چنین استنباط هایی کرده اند، خالی از اشکال نیست؛ به طور مثال، عبارتِ ولفگانک ریندلر، شاهد این اشتباه لفظی بیانی است؛ آن جا که از روابط نسبیتی نتیجه گرفته: انرژی جرم، بُعد و چگالی دارد:
m.(1 = m، این رابطه به ما نشان می دهد که انرژی جنبشی در جرم کلّ ذرّه (حدّاقل، در پایین ترین مرتبه) سهیم است؛ پس انرژی جرم دارد؛ چرا که هر انرژی تبدیل به انرژی جنبشی می شود (ریندلر، همان : ص ۱۰۱). همچنین در تشریح این معادله می گوید:
این رابطه نشان می دهد که جرم لختی ذره ای که حرکت می کند، از جرم سکون آن به اندازه ۲C1 برابر انرژی جنبشی آن، بیش تر است…؛ در نتیجه، دیده می شود که در جرم سهیم است (ریندلر، همان : ص ۹۷)،
و در توضیح این معادلات پس از این نتیجه گیری به گرانش آن نیز اشاره، و آن را از لحاظ ریاضی تشریح می کند (ریندلر، همان : ص ۱۰۳ به بعد). تورِتی (۱۹۸۳) درباره این گونه برداشت ها چنین می گوید:
این از قدیم جا گرفته است که تعادل و تساوی عددیِ جرم و انرژی نمی تواند صلاحیت داشته باشد که نتیجه بگیریم این دو یک چیز هستند. آدرس اینترنتی (website: www.philosophyforums.com)
به هر حال، چنین استنباطی از این قضیه که «انرژی در جرم جسم دخیل است»، به هیچ روش منطقی نمی توان نتیجه گرفت که انرژی دارای جرم است؛ حتّی اگر بتوان با یکسری پیش فرض های ریاضی این چنینی که به غلط برداشت می شود، آن را به اثبات رسانید؛ به طوری که گرانش، بُعد و … برای انرژی اثبات می کنند (ریندلر، همان : ص ۱۰۳ به بعد)؛ زیرا این که مادّه به انرژی و انرژی به مادّه تبدیل می شود و ما در بیان چنین ارتباطی، فرمولی با توازن طرفینی ارائه می دهیم نمی تواند ماهیت طرفین را کشف کند. حتّی در تعریف مادّه (البتّه مادّه نسبیتی نه کلاسیکی) انرژی که با عکس مجذور سرعت نور (۲m=Ec) می شود مادّه، حقیقت مادّه و انرژی بیان نمی شود؛ بلکه صرفاً رابطه آن دو مورد نظر است از لحاظ روابط ریاضی فیزیکی و از جنبه تبیین ارتباط تنگاتنگ این دو حقیقت خارجی، مشکلی با چنین معادلاتی نداریم؛ امّا نمی توان تعریفی فلسفی که به تعریف ماهیتِ خارجی یا تعریف مفهومی اشیا متحقّق در جهان ناظر باشد، (با توجّه به این روابط و محتوای اصلی آن ها) ارائه کرد.
- از طرفی خود وی و فیزیکدانان بر این حقیقت تصریح دارند که چنین برداشت هایی وصفی از فرمول ها و معادلات ریاضی در قوانین علمی، برداشت های تعریفی اشیا نیست؛ بلکه برداشت های وصفی است که به تعریف آثار اشیا ناظر است (مطهری، همان : ص ۱۷۲).
- این که این تعاریف وصفی است، بدین شرح است که تعاریف وصفی، فقط به ارتباط خارجی و بیرونی اشیا با یک دیگر و توضیح آثار و خواص متحقّق مشاهده پذیر ناظر است؛ یعنی اگر فیزیکدان، با دقّت های فلسفی فیزیکیِ صرف (البتّه بدون در نظر گرفتن مبانی فلسفی منطقی که در صدد بیان حقیقت مفهومی اشیا هستند) بخواهد مفاهیم فیزیکی را توضیح دهد، اوّلاً آن قوانین و مفاهیم را با توجّه به محتوای فرمولی آن توضیح می دهد، و ثانیاً بیش ترین توضیح وی از مفهوم قوانین علمی، بیان آثار مشاهده پذیر از آن حقیقت خواهد بود. نظیر این سبک از تعریف، در آثار فلسفی دانشمندان موج می زند.
تعریف با آثار و لوازم خارجی حقایق
به طور مثال به این عبارات نظری می افکنیم: نیرو چیست؟
نیرو چیزی است که بتواند جسمی را حرکت دهد؛ به طور مثال مغناطیس، یک نیرو است؛ زیر می تواند عقربه قطب نما را به چرخش درآورد. الکتریسته یک نیرو است؛ زیرا می تواند سبب سیخ شدن موی ما گردد. ثقل، نیروی جذب کننده ای است که منظومه شمسی را در گرد هم نگه می دارد و زمین و سیارات را در مدارشان حفظ می کند و از انفجار ستاره ها جلوگیری می نماید. نیروی الکترومغناطیسی اتم را به گرد هم نگه می دارد و باعث می شود که الکترون ها (با بار منفی) به دور هسته (با بار مثبتِ) اتم بگردند. … نیروی قوی همچنین بیان می کند که چرا ستارگان می درخشند (کاکو و ترینر، ۱۳۷۶ : ص ۲۰).
اگر به سر فصل های کتاب های فیزیک دبیرستان و دانشگاه، نظری بیندازیم، ملاحظه می کنیم که در همه تعاریف مربوط به انواع نیروها، انرژی ها، چگالی، گرانش، میدان ها، جسم (جرم)، موج، الکترومغناطیس و…، یا به توضیح عمومی (عام فهم) روابط ریاضی بسنده شده یا حدّاکثر تلاشِ نویسنده در مورد توضیح زاید بر این روابط، بیان وصفی و توضیح با آثار این حقایق بوده است.
- از این ردیف که بگذریم، به پاسخ دادن و بررسیِ برخی از اشکالاتِ وارده از جانب استاد می رسیم که با پاسخ دادن به آن سؤالات، نتیجه گرفته شده از آن ها، خود به خود ارزش فلسفی خود را از دست می دهد:
حقیقت انرژی دارای جرم نیست
أ: جرم دار بودن و مرکّب از اجزای مادّی بودنِ انرژی، همان گونه که اشاره شد، از لحاظ فلسفی اثبات نشده است؛ یعنی انرژی از این لحاظ که محلّ ظهور آثارش همیشه مادّه بوده است، چنین توهّمی را پدید آورده که انرژی دارای جرم است و در نتیجه این رهاورد بُعد مادی دارد.
«حقیقتِ مادّه» با رهاوردی دیگر (حقیقت جسم)
ب. از این که خود انرژی دارای ابعاد باشد نمی توان به چنین نتیجه ای رسید که انرژی مادّه است؛ زیرا این نتیجه گیری بر این اساس است که هر آن چه بُعد داشته باشد، مادّه خواهد بود؛ پس انرژی به سبب بُعد دار بودن، مادّه است؛ زیرا این مطلب بر دو پایه تحلیلی بررسی می شود: یکی این که اساساً تعریف مادّه با ابعاد سه گانه مخدوش است؛ زیرا حقیقت مادّه که همان جسم محسوس در دنیای مشاهده پذیر است، امر غیر از بُعد دار بودن است، زیرا تأمّل در این مسأله ما را به حقیقت دیگری رهنمون می شود. احتمالاً در متن هستی، حقیقتی غیر از آن چه معروف است، در جریان باشد؛ پس شاید جسم و حقیقتِ مادّیِ آن، هم از لحاظ کشفیات فیزیکی، و هم از لحاظ معارف ناب قرآنی، «ابرگونه سیال» باشند که ذرّاتِ پر انرژیِ آن که به ظاهر خود آن ذرّات در عالم مربوط به مقیاس خودشان نیز ابرگونه اند، به صورت سریع با سرعت های بسیاری در هم تنیده می شوند، و از این نوع به هم دوخته شدنِ ذرّاتِ ابر گونه سیال، صورت های جسمیه پدید می آیند و این حقیقتی است که از لحاظ فیزیکی فقط با پیشرفت دستگاه های میکروسکوپیک می توان به مشاهده «واقعیت ابرگونه » آن ذرّات نائل آمد، به طوری که آشکار سازی ها و عکس برداری ها از ساختار اتم در فیزیک جدید گواه این حقیقت است؛ ولی از لحاظ قرآنی و معارف آسمانی، چنین بینشی را از کتاب خلقت باز می خوانیم:
وَتَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ» (نمل (۲۷): ۸۸) و تو می نگری به کوه ها و گمان می کنی که آن ها جامدند ]و تو آن ها را به صورت صُلب مشاهده می کنی[ در حالی که آن ها چون ابر در حرکتند.
مرحوم علّامه، این آیه را در تفسیر المیزان (طباطبایی، ۱۳۷۴ج ۱۵، ص ۴۰۲)، با چند وجه تفسیر کرده است که یکی از وجوهِ وی، همان تفسیر به حرکت جوهری ملّاصدرا است:
یکی این که آن را حمل کرده اند بر حرکت جوهری و این که تمام موجودات با جوهره ذاتشان به سوی غایت وجود خود در حرکتند و این، همان معنای حشر و رجوع به خدای سبحان است و این معنا از نظر اشاره ای که در جمله «تحسبها جامده » (تو آن ها را جامد می پنداری) هست، به این که همین امروز که قیامتی به پا نشده متحرّکند، مناسب ترین معنا است؛ برای این که نمی شود روز قیامت را هم برای جامد دیدن و هم برای حرکت آن ها چون ابر ظرف گرفت… (طباطبایی، ۱۳۷۴: ج ۱۵، ص ۵۷۷).
صدر المتألهین شیرازی در مبانی بحث حرکت جوهری، پس از استدلال های ویژه فلسفی و قبل از استشهاد به گفتار فیلسوفان و عارفان گذشته، به چند آیه از کلام خداوند استشهاد و استناد کرده که نخستین آیه از آیه های مورد استشهاد وی، همین آیه سوره نمل است و منظور علّامه ازحمل آیه بر حرکت جوهری، استشهاد ملّاصدرا است:
و امّا گفتار شما که ایجاد مذهب جدیدی در فلسفه کرده اید و هیچ حکیمی چنین سخنی نگفته، دروغ و ظلم (بر من) است؛ زیرا نخستین حکیمی که این سخن را در کتابش بیان فرموده، همانا خداوند سبحان است؛ هموکه راست گفتارترین حکیم و سرآمد حکما است؛ آن جا که فرمود: و تری الجبال تحسبها جامده و هی تمر مرّ السحاب» و (آیات دیگر) …. (صدر المتألهین شیرازی، ۱۳۴۱، ۱۳۸۳ ق : ج ۳، ص ۱۱۰).
حکیم خوش ذوق و بی نظیر شیراز و همچنین پیروان وی، هیچ یک بر ظرافت گفتار خداوند در مورد حقیقتِ مادّه و جسم در این آیه توجّه نداشته اند. همه ایشان فقط به جنبه حرکت ذاتی اشیا توجّه کرده و از بیان حقیقت کوه ها (و سایر اشیا همچون کوه ها) توجّهی مبذول نداشته اند که از نوع «ابرگونه ای» است؛ چون که خداوند به ظاهر در صدد بیان این که «حقیقت باطنی اجسام، یعنی ذات اشیا، ابرگونه بوده، در حرکتند» بوده است، نه فقط صرفاً بیان حرکت ذاتی آن ها. بدین توضیح که اجسام در ذات خود، حقیقت ابرگونه ای داشته، چنان پیچ در پیچ حرکت می کنند که اثری از تکه تکه بودن ذات اجسام نمی ماند؛ یعنی همان ذرّه ای که به شکل ذرّه است به گمان ما انسان ها ذرّه است؛ در حالی که خود آن ذرّه ماهیّت ابرگونه دارد. از این رهاوردِ بسیار عالی، نتایج معرفتی و فلسفی فراوانی بر می خیزد که پرداخت به آن، مقاله ای مستقل می طلبد و ما در بسط مطلب خواهیم کوشید؛ ولی نتیجه نهاییِ ما از انتقادِ «تعریفِ جسم به ابعاد» این است: به احتمال قوی، به ویژه با توجّه به شواهد تجربی حاصل از آشکار سازهای اتمی ذرّه ای، جسم در ذاتِ متحقّق خارجیِ خود، ابرگونه سیّال است و بُعد دار بودن (مربوط به صورت جسمی) گمانی است که ما از اجسام عالم داریم و این به معنای ردّ صورت جسمیه نیست، بلکه بدین معنا است که جسم خارجی جسم است (آن هم با حقیقت ابرگونه سیّالش) و ما انسان ها به سه دلیل اجسام را این گونه صلب و شکل گرفته مشاهده می کنیم:
چرا اجسام صلب به نظر می رسند؟
أ: سرعتِ حرکت ابرگونه ذرّات مادّه به گونه ای زیاد است که این ذرّاتِ مادّی به هم بافته شده و عناصر و اشیای سفت و سخت را شکل می دهند.
ب. ما انسان ها به سبب انس داشتن با اشکال و صورت ها و عدم لطافت طبع (چون روح و انرژی و…) نمی توانیم به حقیقت ابرگونه سیّال اجسام نفوذ کنیم.
ج. خود ما انسان ها از لحاظ جسمانی، جسمی با حقیقت ابرگونه سیال داریم و نمی توانیم از حصر مادّه و جسم سفت و سخت گذر کرده، به عالم لطیف ابرگونه سیّال اشیا وارد شویم. با این همه، انسان قادر است حصر این صلب و سخت بودن جسم خود و اجسام دیگر را در هم شکسته، عالم ابرگونه سیّال جهان را در هم نوردد. (کاپرا، ۱۳۶۶ : ص ۷). (از لحاظ مشاهده ظاهری فقط ابزار آلات میکروسکوپی چنین سفر شگفت آوری را فراهم می آورند و از لحاظ ذاتی و روحانی، یگانه راه راهیابی به آن عالمِ رمز آلود، تصیفه روح از پلیدی های دنیایی و حیوانی و آراستن دل و جان با فضایل خداوندی و همچنین هماهنگی با نغمه طربناک نواخته شده در حقیقت هستی است). این جهان، «عالمی مادّه نما» بیش نیست که حقیقتی پا در ورای مادّه دارد و انسان را با دیدن خویش «مادّه باور» و «مادّه انگار» می کند؛ از این رو، جهان نامطمئن و فریبنده است، و انسان را به خطاهای فراوانی می کشاند، و مگر نه این که در دوره های طولانی از تاریخ، نمودهای پیچیده طبیعتِ جهان، اندیشه وران بزرگی را چنان فریفته بود که اعراض را جواهر می پنداشتند، و حقیقتِ اِبصار را پرتو افشانیِ سلول های چشم می دانستند؛ وانگهی در حقیقتِ همین مادّه نیز اختلافات فراوانی به بار آورده، انحراف فکری بسیاری را در فهم محقّقان ایجاد کرده بودند (طباطبایی، همان : ص ۱۱۹). بسا فهم های معکوسی که از این طبیعتِ دائماً متبدّل به صورت های دیگرگون داشته، سال ها و قرن ها همان فهمش بر سیطره دانشِ بشری حکمرانی می کرده است و اکنون با پیدایی فنون دقیق میکروسکوپیک در زمینه های فیزیک، شیمی و زیست شناسی، برداشت ها و فهم هایِ انسانِ متمدّن از حقیقت جسم و ماده به ظاهر بی جان؛ به طور کامل متزلزل شده است؛* به طوری که استاد مطهری در این زمینه می گوید:
و حتّی امثال راسل هم می گویند ]که[ حالا اثبات وجود مادّه از اثبات وجود روح مشکل تر است؛ چون اگر ما مادّه را تعریف کنیم، به چیزی که دارای ابعاد است، ثابت کردن آن امروز خیلی مشکل است. همین قدر می توان گفت چیزی هست که تظاهراتی دارد و در یکی از تظاهرات خودش به صورت آن که ما تا حالا مادّه می دانستیم، در می آید و در یکی از تظاهرات خودش این تظاهر را هم ندارد. … شاید این تظاهر هم ]که[ برای ما چنین نمودی دارد، آن فی حدّ ذاته چنین نمودی هم نداشته باشد و لهذا خیلی کار مشکلی می شود… (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۷۹).
واقعاً این مسأله، بحرانی جدّی در علوم جدید پدید آورده است. به هر حال با توجّه به معنایی که از کریمه سوره نمل به نطق کشیده شد، این عالم یعنی جسم و ماده ظاهراً صلب و سخت،
________________________
* نویسنده در مقاله «مرکز عالم کجا است؟ …. که تحلیلی کلامی فلسفی عرفانی از سیستم زمین مرکزی است، این روند و نمونه هایی از این حاکمیت را به خوبی ترسیم کرده است. افزون بر این که، غیر از این سه بعدی و سختِ سطح دار بودن، حقیقت دیگری دارد، بلکه حقیقتش بالذّات، پا در عالم غیر مادّی دارد بدین معنا که مادّه غیر از ماده مشهود و نمودار است، از این رو گفتار جان دیویی(۱۸۵۹۱۹۵۲) به رغم تجربی مسلک بودنِ وی و مخالفت او با فلسفه ارسطویی و افلاطونی، در مورد حقیقت مادّه، دقیق و ظریف است که در کتاب جستجوی یقینگفت:
مادّه و قشریّت بنیادشان در جهان غیر مادّی است (کاپلستون، همان : ج ۸، ص ۳۹۳)
با صرف نظر از اندیشه تجربه گراییِ دیویی، مطلب وی بسیار غنی و عالی است.
عالمِ صورت، عالمی گسترده تر از آن چه می پنداشتیم (عالم بُعد)
دوم این که دومین اشکال بر سؤال انکاریِ استاد مطهری درباره بُعد دار بودنِ انرژی و در نتیجه، مادّی بودن انرژی این است: لازمه بُعد دار بودنِ چیزی (صورت داشتن)، مادّه بودن نیست؛ زیرا از لحاظ وقوعی بسیار اتّفاق افتاده است که ملائکه، تمثّل مادّی داشته اند؛ چنان که در آیه های مربوط به حضرت مریم می خوانیم:
پس مریم از آنان پوششی بر گرفت؛ سپس روح خودمان را به سوی او فرستادیم تا به صورت بشری بر او ]شکل یافته[ و نمایان شود (مریم (۱۹): ۱۷).
افزون بر این تمثیل، بسیاری از مردم در زمان پیامبر، ملائکه، و به ویژه جبرئیل امین را در موقعیت های گوناگون مشاهده می کردند (برای مثال، جبرئیل را بارها به صورت دحیه کلبی دیده و نشناخته اند که دحیه کلبی است یا جبرئیل). حال پرسش این است: آیا این تمثّل و شکل یافتن، بدون بُعد است یا با بُعد؟ اگر بدون بُعد باشد که به قول استاد مطهری، نقطه می شود و نقطه وجود خارجی ندارد؛ پس صرف توهّم (و عدمی) خواهد بود و اگر بعد داشته باشد که به یقین با صورت (برجسته) سه بعدی ظاهر می شود. آیا در این شکل سه بعدی که البتّه گونه ای از آثار آنان است، نه ذات حقیقی خودشان لازمه اش این است که ذات آن ها مادی و جسمانی باشد؟ روشن است که عقلاً چنین التزامی صحیح نیست؛ زیرا اوّلاً سه بعدی بودن از ذاتیات مادّه نیست و ثانیاً بُعد مربوط به صورت است، نه ذات؛ پس تمثّل عقول و ملائکه در عالم مادّه و جسم با صورت سه بعدی، ذات آن ها را سه بعدیِ مادی نمی کند (باید توجّه داشت که این نوع تمثّلات از نوع مثال منفعل در نفس انسان تحقق می پذیرد).
از این توضیح مشخّص شد که صورت سه بعدی، منحصر به صورت جسیمه مادّی (به معنای معهود) نبوده و در نتیجه، بُعد دار بودن نیز لازمه ذاتی مادّه نیست. عالم صورت، عالمی بس فراتر از تصوّر ما (در مقایسه با صورت های مشهود مادّی) دارد و صورت محسوس و مشاهده پذیر، باابعاد سه گانه اش که «زمان» هم در آن تنیده شده، یک بخش ازآن حقیقت است.
عارفان صاحب نام و گرانقدر دوره اسلامی نیز با الهام از آیات و روایات معتبر درباره عالم مثال و صورت به تمثّل و صورت دار بودن ملائکه قائلند (قیصری، ۱۳۷۵ : ص ۴۸۱ به بعد)؛ بدین سبب، ملائکه نیز برای تحقّق و فعلیت یافتن در هستی، به صورت نیازمندند منتها با صورت مخصوص به حقیقت وجودی خودشان است که محقّق شده اند و ما می دانیم که صورت داشتن یعنی بُعد داشتن و اگر ملائکه با صورت ابعادی خود ظاهر نشوند، هیچ انسانی نمی تواند آن ها را مشاهده کند (البتّه باید جنبه های روحی مسأله نیز لحاظ شود).
با نظر به این توضیحات به بُعد دار بودن انرژی می رسیم. انرژی اگر بُعد دار باشد، لزوماً مادّه و جسمِ جرم دار نخواهد بود.
ج. با این رهاورد دقیق و ظریف، نقل و انتقال انرژی را نیز بررسی می کنیم:
نقل و انتقال انرژی
در پرسش ۶ استاد از نقل و انتقال داشتن انرژی، ذات مادّی داشتن انرژی را نتیجه گرفتن، خالی از تأمّل نیست؛ زیرا با فرض ثبوت این نقل و انتقال، لزوماً انرژی، حقیقتی مادّی نخواهد داشت؛ چون که همان سخن بعد دار بودن عالم صورت که گفتیم «سه بعد دارد، ولی ذاتاً مادّه نیست» ، در این جا نیز مطرح می شود. بدین توضیح که صورت مثالی با ظهور میان انسانِ مادّه نگر و تمثّل بر آدمیان (به ویژه درموارد ذکر شده از قرآن و روایات معتبر) در ابعاد سه گانه متحرک است که با انسان ارتباط برقرار کرده و انسان نیز آن صورت ها را با حرکت و جابه جایی در مظاهر مشاهده می کند؛ برای مثال ملکی به حضرت مریم تمثّل کرده با او سخن می گوید و وی از مشاهده آن ملک ترسیده که ای مرد! چرا در خلوت زنی پاک سرشت وارد شده ای؟ ملک پاسخ می گوید که من، بشر نبوده، مأمور الاهی هستم. این ماجرا به روشنی بیان می کند که ملکی در شکل یک مرد ظاهر شده با مریم سخن می گوید؛ در کنارش راه می رود و … ؛ پس این صورت، صرفاً سه بُعدِ ثابت و ساکن ندارد که انسان با گردیدن به دورش او را مشاهده کند؛ بلکه افزون بر سه بُعد داشتن، جابه جایی و نقل و انتقالِ صورتی و ابعادی نیز دارد؛ پس نمی توان از نقل و انتقال داشتن ملک، ذات مادّی او را نتیجه گرفت؛ بنابراین، در مسأله مورد بحث نیز همین مطلب صادق است که نمی توان به صرف نقل و انتقال داشتن انرژی (به فرض ثابت شدن این مسأله) آن را به مادّه و جسم ارجاع داد. (باز هم تأکید می شود که تمثّل در روح انسان تحقّق می یابد؛ یعنی روح انسان با عالم مثال ارتباط برقرار می کند).
د. به همین ترتیب، قابلیت به اشاره حسّی، داشتن وضع و محاذات، اشغال مکان که در سؤال های ۷، ۱۳، ۱۴ مطرح شده، به روشنی قابل حل است و به ذات انرژی ارتباطی ندارد که جسم بودنِ آن را نتیجه بگیریم (به ویژه اگر تمثّل ملائکه بر حضرت ابراهیم را در نظر بگیریم).
تعریف انرژی به «توانایی انجام کار» و معنای حرکت
ج. آیا می توان از تعریف انرژی به «توانایی انجام کار»، معنای حرکت از انرژی را استنباط کرد؟ با تحلیل و دادن پاسخی دقیق به این سؤال (شماره ۱۷) پاسخ سؤال ۱۹ نیز روشن می شود.
این گونه تعاریف، تعریف های وصفی (وصف و تعریف به آثار) هستند، نه ناظر به تعریفِ ماهوی وحقایق ذاتی اشیاء. چون انجام دادن کار یا خودِ کار، اثرِ انرژی بر روی جسم است، نه جزءِ ذاتِ آن نمی توان انرژی را مساوی با حرکت، و تبدیل شدن مادّه به انرژی را برابر با تبدیل مادّه به حرکت دانست؛ زیرا در نقد علّامه نیز گفته آمد که چنین تحلیل فلسفی از فیلسوفان فیزیکدان که به وصف انرژی پرداخته اند، مشاهده نشده است. افزون بر این، به طور کامل بدیهی است که هیچ کس نمی تواند ادّعا کند «من که با انتقال نیرو از بازویم به میز آن را به حرکت در آوردم، چون میز جابه جا شد، انرژی پتانسیل بازوی من همان حرکت است که در قالب حرکت میز محقق شد!» چون که حرکتِ میز اثرِ انرژیِ وارد شده است، نه خود انرژی، و نیز حرکت میز حرکت میز است وکسی نمی تواند بگوید : «میز تبدیل به حرکت شد»؛ البتّه اگر بخواهیم نظر علّامه و استاد را توجیه کنیم، شاید بتوان گفت که تطبیق این موضوع با حرکت (تبدیل شدن مادّه به حرکت) با توجّه به اثر انرژی در جوهر جسم است که در آن جوهری ایجاد می کند؛ یعنی حرکت جوهری جسم معلول انرژی است که همان وصف انرژی به آثار است، نه این که انرژی همان حرکت باشد؛ امّا نه علّامه و نه استاد، هیچ کدام مطلبی ندارند که بتوان از آن مطلب چنین توجیهی را برداشت کرد؛ بلکه تحلیل وی هر دو به حقیقت انرژی ناظر است.
تعریف انرژی به حرکت صحیح نیست
با توجّه به این توضیح نه تنها نمی توان انرژی را به حرکت تعریف کرد، حتّی نمی توان آن را به «قوّه» نیز تفسیر کرد که نتیجه اش مادّه اولا بودن انرژی است؛ زیرا تعریف انرژی به «توانایی انجام کار» یک تعریف وصفی است و بیش تر به ظهورات انرژی بر روی جسم ناظر است و این بدین معنا است که با وجود انرژی، مادّه و جسم توانایی جابه جایی و انجام کار را می یابد؛ پس حقیقتی خارج از جسم است که آثارش بر روی جسم، ما را درباره حقیقت خود فریب می دهد و باید به دنبال یافتن آن حقیقت خارجی باشیم، نه توجیه و تفسیر آثار آن.
مسأله بسیار مهم و اساسی که بایسته تذکّر است این که چنان که اشاره شد استاد در برخی موارد از سؤالاتِ انکاریِ خویش طوری جوانب مسأله را مطرح می کند که گویی مطلب بدین روشنی است؛ برای مثال در مورد بُعد دار بودن انرژی، چنان سؤال را پاسخ می دهند که گویی به یقین دارای جرم ابعادی است یا در مورد همین نقل و انتقال، چنان پاسخ محکم به آن می دهد که گویا ذات انرژی به یقین دارای نقل و انتقال مادی است؛ ولی ما از کنار این مسأله بدین راحتی نمی گذریم، بدین ترتیب که:
- همه این مطالب، ناظر به اعراض و آثار انرژی (یا اعراض خود انرژی یا آثارش بر مادّه) است، نه ذات جوهریِ آن.
- در مورد انرژی به دنبال حقیقتی فراتر از این مسائل باشیم؛ زیرا با ذاتی مواجه هستیم که حتّی مادّه را تحت سیطره خویش قرار داده است.
- وظیفه فیلسوف، تحلیل های ساده حس گرایانه نبوده، باید دقّت نظرهای ماهوی و ذاتی را درمورد حقایق به کار گیرد.
- اظهار نظرِ جزم گرایانه و تحلیل های جزمی، همیشه تاریخ و در همه جای علم و فلسفه مشکل زا بوده و آفت های بسیاری به بار آورده است؛ بنابراین، باید به چند سؤال اخیر استاد برگردیم و به جای جزمیتِ بدون پشتوانه (عقلی و علمی) به کاوش در حقایق عینی بپردازیم:
سؤالات واقعاً فلسفی (با واقع نگری به حقایق عینی)
- حقیقت و ماهیت انرژی چیست؟
- حقیقت حرارت چیست: امری جوهری یا کیفیت عرضی است؟
- تعریف دقیق فلسفی از انرژی چیست؟
- این که مادّه به انرژی و انرژی به مادّه تبدیل می شود، تقابل مادّه و انرژی چه نوع تقابلی است؟
- این انرژی درهر صورتی باشد، دارای چه حقیقتی است که مادّه می تواند به آن تبدیل و به ظاهر محو شود یا انرژی در شرایط خاص به مادّه تبدیل شود؟
- انرژی چه گوهری دارد که در تار و پود مادّه و جسم اثر دارد؟ (اثر قوی یا ضعیف)
- خواص ذاتی انرژی چیست و اعراض آن کدام است؟
- موج و امواج گرانشی و الکترو مغناطیسی چه حقیقتی دارند: مادّی اند یا از سنخ حقیقت انرژی هستند؟
- حقیقت «مادّه سیاه» عالم چیست؟ مادّه است یا از سنخ حقیقت انرژی؟
و سؤالاتی از این قبیل که در نگرش های فلسفی، نو آوری ها و پژوهش های فلسفی و فیزیکی تولید می کند.
ب. مادّه و انرژی هر کدام صورتی از یک حقیقت بسیط تر:
با گذر از بطلانِ این نظرگاه که «انرژی ذاتاً مادّه است»، به نظرگاه دوم استاد مطهری می رسیم که آن را با عبارت های گوناگون و در آثار مختلف خود مطرح کرده است و ما موارد مهمّش را بیان می کنیم:
مواردی از گفتارهای استاد درباره حقیقت بسیط تر
أ: استاد مطهری در سری درس های الاهیات شفا، پس از بیان فرقِ ماده فلسفی و ماده فیزیکی به این «اصل بسیط» اشاره کرده است:
و لهذا آن چه امروز تحت عنوان تبدیل مادّه به انرژی ]و بالعکس[ مطرح است، از نظر فیلسوف ]نشان دهنده این است که حقیقتی وجود دارد که استعداد مادّه بودن و یا انرژی شدن رادارد[. آیا می شود که این مادّه ]در اصطلاح فیزیک[ معدوم شود و بعد انرژی پیدا شود بدون این که هیچ ارتباطی با گذشته داشته باشد؟ یا این که می گویید او است که تبدیل به این شد؟ ]اگرچنین است[ پس باید یک «حالت بسیط تر» از حالت مادّه بودن و انرژی بودن وجود داشته باشد که آن حالت بسیط تر وقتی این شکل را می گیرد، اسمش را مادّه می گذارند و چون آن شکل را بگیرد، اسمش را انرژی می گذارند؛ پس مادّه و انرژی دو صورت برای مادّه ای بسیط تر هستند.
فیلسوف نمی گوید که آن، دیگر مادّه محض است؛ می گوید آخر کار باید به مادّه محض برسیم (مطهری، همان : ج ۸، ص ۵۸).
با صرف نظر از این که در این عبارت دو مطلب و دو مبنا با هم خلط شده و نوعی ناسازگاری در آن به چشم می خورد و با گذشت از واپسین عبارت استاد، قسمت اوّلِ متن، گویای مبنای مورد بحث است که مادّه و انرژی هر کدام صورتی از یک حقیقت بسیط ترند.
نقد: نقدی که متوجّه این مطلب می شود، عبارت است از:
- منظور از «حالت بسیط» در گفتار وی بر همان مادّه اولا ناظر است که مشّائین به اثبات آن می پردازند؛ چون در پایان گفت: «آخر کار باید به مادّه محض برسیم».
- ناسازگاری که گفته آمد، «ارجاع انرژی به مادّه» و «جدا کردن مادّه و انرژی» است که بداهتاً ناسازگارند.
- وی با این مطلب در صدد اثبات جسم، صورت و مادّه اولا است؛ همان سه جوهری که مشّائیین به اثبات آن پرداخته اند، و مطلب جدیدی ندارد.
انتقاد اصلی بر کلّ این مبنا باقی است. که پس از بیان موارد استقرا شده از آثار استاد به آن می پردازیم.
ب. همچنین استاد در سری درس های فلسفی از کتاب النجاه بوعلی سینا، پس از طرح اشکالات مربوط به انرژی که مذکور افتاد و در نتیجه، ارجاع انرژی به مادّه، به این نظرگاه تصریح کردهاست:
دیگر این که در همین نظریات می خواهند بگویند که آن اصلی که مادّه و انرژی هر دو حالت او هستند که در واقع او را باید بگوییم مادّه و این را که تا حالا می گفتیم مادّه، دیگر از مادّه بودن خارج شد، او یک چیزی است که گاهی به این صورت در می آید و گاهی به آن صورت؛ یعنی گاهی به صورت مادّه قدیمی در می آید؛ یعنی دارای مقدار می شود و گاهی نه؛ پس فرض شده است مادّه اصلی می تواند منفک از مقادیر وجود داشته باشد. به هر حال، نظریه جدید می خواهد به اصلی بسیط تر از آن چه تاکنون آن را مادّه می دانسته اند، معتقد شود. در واقع، مادّه را یک مرحله جلوتر ببرد؛ این را که تا حالا مادّه می دانستیم این خودش یک صورت است، مادّه یک مرحله باید عقب تر برود… (مطهری، همان : ج ۷، ص ۱۷۹).
نکات انتقادی این مطلب قابل توجّه است
- با توجّه به این نظرگاه که استاد نقل می کند و آن را به صورتِ مجهول بیان کرده است، شاید برخی از گفتارهای اسپنسر و لایب نیتس منظور نظر باشد که از اصل واحد به صورت «نیروی مطلق» (کاپلسون، همان : ج ۸، ص ۱۴۷) و «انعکاس و پژواک نیروهای متافیزیکی» (لازی، همان : ص ۱۳۷) یاد کرده اند یا نظریه انیشتین موردنظر باشد که میدان را به صورت جوهر مطرح می کند (انیشتین، سایت انجمن فلسفه)؛ امّا استاد تصریحی بر مطلب ندارد. از این نوع بیان مجهول روشن می شود که نظر خود استاد به آن معطوف نیست؛ بلکه صرفاً به سبب این که مطرح شود نقل کرده است. استاد در کتاب توحید نیز به این اصل واحد اشاره داشته است که منظور آن ها «ارادهخداوند» است:
اصل واحد
ایشان می خواهند بگویند بعد از این که مادّه و انرژی، هر دو به یک اصل واحد بر می گردد، ما اگر بخواهیم تعریف کنیم به همان اصل واحد، جز این که بگوییم یک خواست و طلب وجود دارد، چیز دیگری نیست. ایشان می خواهند بگویند: آن همان است که می گویند ریشه مادّه و انرژی است؛ همان است که در ادیان به نام «اراده خدا» آمده است… (مطهری، همان : ص ۱۷۳).
چنان که استاد نیز این مطلب را نقد کرده ، چنین تأویل متافیزیکی از یک مسأله کاملاً فیزیکی، ساده لوحی است و به راحتی نمی توان چنین تطبیقی کرد. با این گونه تحلیل ها نمی توان مسأله جوهر و عرض را به جایی رساند؛ بلکه انحراف های بسیاری درباره کشف حقایق، دامنگیر دانشمندان می شود.
- نقد دوم این است که «اصل واحد» به هر حال به صورت جوهر مطرح می شود، نه عرض، و جوهر بودن آن «اصل بسیط تر» ویرانگر نظام عددی جواهر خمسه مشائین است که استاد طرفدار شدیدِ عدمِ تغییر این نظام است و در واقع، این مطلب با گفتار وی در مورد عدد جواهر، تناقضدارد.
تغییر عدد جواهر و ترتیب آن ه
توضیح این مطلب بدین شرح است: اگر قرار باشد اصلی بسیط تر از مادّه و انرژی فرض شود، و انرژی و مادّه نیز هر کدام صورتی مستقل از آن اصل واحد باشند، در این حالت نه تنها آن اصل بسیط جوهری مستقل خواهد بود، بلکه انرژی نیز به صورت جوهری در مقابل مادّه جلوه خواهد کرد، در این صورت، مادّه یک مرحله که استاد گفت، و شاید دو مرحله عقب تر برود؛ یعنی در ترتیب جواهر چنین تحوّلی رخ می نُماید که بعد از جوهر عقلی و نفس، جوهری فرض کرده، به اثبات برسانیم (تازه اگر امری متافیزیکی تلقّی نکرده باشیم) که اصلی بسیط تر از مادّه و انرژی دارد، سپس انرژی و پس از آن مادّه را که با جوهرِ صورت و جسم قرین خواهد بود؛ در نتیجه تعداد جواهر به هفت جوهر خواهد رسید.
- در این مطلب، باز هم حقیقت انرژی مبهم است؛ یعنی روشن نیست که به صورت جوهری محقّق شده است یا به صورت عارض بر مادّه.
نتیجه نقد و بررسی نظرگاه دو استاد
با بررسی این نظر گاه ها کلّ احتمالاتِ فلسفی در مورد انرژی عبارتند از:
- انرژی در حقیقت، جوهری مستقل از مادّه است و جوهر ششم از جواهر مقولی به شمار می آید (نظرگاه علّامه طباطبایی).
- انرژی و مادّه هر دو، به رغم جوهر بودنشان، ظهور و صورتی از یک جوهر بسیط تر از این دو دارند که در این صورت، عدد جواهر، به هفت خواهد رسید (نظر ضعیفی که استاد مطهری به صورت گفته دیگران مطرح کرد) با صرف نظر از این که کسانی که این اصل جوهری و بنیادیِ واحد و حقیقتِ بسیط را مطرح کرده اند، رویکردی متافیزیکی بر آن دارند، نه پژوهشی ناظر بر حقیقت و گوهر انرژی.
- احتمال دارد انرژی، صورتی از حالت های گوناگون مادّه باشد که در این صورت، انرژی، جوهر مستقلّی نبوده و از عوارض مادّه و یا تحقّقی جوهری با تحصّلِ مادّی خواهد بود (نظر راسخ استاد مطهری).
احتمالات ونظریات مطرح شده از سوی این دو بزرگوار که می تواند از ارزش های علمی برای پژوهش به شمار آید، این سه احتمال است که گفته آمد. هر کدام از این سه نظر بر فرض اثبات و اعتبار علمی، پیامدها و آثاری در مباحث فلسفی دارند که به برخی از آن ها اشاره شد، و ما در مقاله مستقلی به آن پرداخته ایم.
با توجّه به بررسی های پیش آمده، و پاسخ هایی که به سؤالات و اشکالات استاد مطهری در زمینه جوهریت انرژی داده شد، پر واضح است که احتمالات استاد مطهری با اشکال ها و ضعف های جدّی روبه رو است؛ یعنی رد کردن جوهریت انرژی به این سادگی نیست که با طرح چنین اشکالاتی رو به ضعف نهاده، قابلیت بررسی و کاوش را از دست بدهد؛ بلکه با بررسی های به عمل آمده که به اختصار از منظر نظر گذراندیم، روشن می شود که احتمال علّامه طباطبایی، مبنی بر جوهریت انرژی، قوّت می گیرد؛ به ویژه با آثار معرفتی و جهانشناختی که در مباحث قوّه و فعل، حرکت، زمان، مادّه، ارتباط مادّه با مجرّد و… پدید می آید، بیش ترین قوّت استدلال و استشهاد در این بحث، جوهر بودن انرژی است، نه عرض بودن آن بر مادّه؛ البتّه احتمال دوم استاد مطهری نیز قوّتی بالنسبه دارد که قابل تأمّل است؛ امّا با این احتمال باز هم، با جوهریت انرژی مواجه خواهیم بود که تقویت دیگری بر نظر علامه طباطبایی است.
با همه نقد و بررسی هایی که در زمینه انرژی از نظرگاه این دو بزرگوار به عمل آمد، افق های فکریِ بسیار والای ایشان بیش از پیش نمایان می شود و ما نیز به الهام از این افق گشایی ها است که مسأله را مورد کندوکاو قرار دادیم.
منابع و مأخذ
- آشتیانی سیدجلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، بهار ۱۳۷۵٫
- پاپکین، استرول، ریچارد، آوروم، کلیات فلسفه، جلال الدین مجتبوی، تهران، حکمت، شانزدهم، ۱۳۷۹ ۱۴۲۱ق.
- تیلور، ریچارد، مابعدالطبیعه، محمدجواد رضایی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اوّل، ۱۳۷۹ش.
- جعفری، محمدتقی، سرگذشت اندیشه ها (از واتیهد )، حاشیه کتاب، رابطه علم و فلسفه، عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلام، اوّل ۱۳۷۱ ش، ج ۲٫
- ریندلر، ولفگانگ، نسبیت خاص و عام کیهان شناختی، رضا منصوری، حسین معصومی همدانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، اوّل، ۱۳۷۵٫
- صدرالمتألهین شیرازی، محمد بن ابراهیم قوامی، الاسفار الاربعه (الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه)، تهران، انتشارات حیدری، (افست)، ۱۳۴۱ ۱۳۸۳ ق، ج۳٫
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، چهارم، ج۱۵٫
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، بدایهالحکمه، قم، مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامیه، سوم، ۱۳۶۸ ۱۴۱۰ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، پنجم ۱۳۷۴ش، ج ۱۵٫
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایهالحکمه، به تحقیق علی زارعی شیرازی، قم، انتشارات جامعه مدرسینِ حوزه علمیه، چهاردهم، ۱۳۷۵ ۱۴۱۷ق.
- کاپرا، فریتیوپ، تائوی فیزیک، حبیب الله دادفرما، تهران، کیهان، اوّل، ۱۳۶۶ش.
- کاپالدی، نیکلاس، تاریخ و فلسفه علم، علی حقی، تهران، سروش، اول، ۱۳۷۷ش.
- کاپلستون، فریدریک، تاریخ فلسفه، امیر جلال الدین اعلم، تهران، سروش، و علمی و فرهنگی، سوم، ۱۳۷۵ ش، ج ۵٫
- ، تاریخ فلسفه، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، سروش، و علمی و فرهنگی، دوم، ۱۳۷۶، ج ۸٫
- ، تاریخ فلسفه، داریوش آشوری، تهران، سروش، و علمی و فرهنگی، دوم، ۱۳۷۵ش، ج ۷٫
- کاکو، ترینر، میچو، جنیفر، فراسوی انیشتین، تئوری ابر ریسمان ها، حمیدرضا جودیر، تهران، ایمان، اول، ۱۳۷۶ش.
- لازی، جان، درآمدی تاریخی به فلسفه علم، علی پایا، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، اوّل، ۱۳۶۲ش.
- هالیدی، رزنیک، فیزیک پایه، نعمت الله گلستانیان، محمود بهار، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، سیزدهم، ۱۳۷۷ ش، ج ۱٫
- هلزی هال، لویس ویلیام، تاریخ و فلسفه علم، عبدالحسین آذرنگ، تهران، سروش، سوم، ۱۳۷۶ش.
- مطهری، مرتضی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا، سوم، ۲۲ بهمن ۱۳۷۲ش، ج ۱٫
- ، توحید، تهران، صدرا، سوم، ۱۳۷۴٫
- ، درس های نجاه، الهیات شفا (مجموعه آثار)، تهران، صدرا، ششم، ۱۳۶۸، ج ۲، ۴، بهمن ۱۳۷۹، ج ۷٫
منابع مقاله: فصلنامه قبسات، شماره ۳۰ و ۳۱، قربانی، رحیم ؛
پایان مقاله
منبع : http://mortezamotahari.com/fa/articleview.html?ArticleID=78471
ممنون مطالب شما واقعا عالی و به روز هستند.خسته نباشید
تو زمینه ای که فعالیت میکنید جزو بهترین سایت ها هستید
خیلی خوبه که با وبسایت شما آشنا شدم.. مطالب اشتراکی بسیار مفید و کاربردیست
متشکرم ازاینکه باعث شدین سطح آگاهی من بالاتر برود
سایت پر محتوایی دارید خسته نباشید.
مثل همیشه عالی بودین ممنون از اشتراک گذاریتون
از این وبسایت هایی که مطلب آموزنده میزارن خیلی دوست دارم
وبسایت پر از مطالب آموزنده ست برای مطالعه و تحقیق
خیلی ممنونم بابت انتشار این مقاله بسیار مفید و کاربردی موفق باشید
بسیار عالی سپاس
خیلی خوب بود ممنون
خیلی مفید بود متشکر
مطالب شما واقعا عالی و به روز هستند.خسته نباشید