خیر، مخلوق خدا است. آیا شرّ نیز مخلوق خدا است؟

خیر، مخلوق خدا است. آیا شرّ نیز مخلوق خدا است؟

ج۵ ص۱۶۱ و۱۶۲٫

متن حدیث: 23- سن: الْبَزَنْطِیُّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ إِلَیْهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ

متن کلام علامه طباطبائی(ره): الخیر موجود مخلوق من غیر شک و أما الشر فلیس بموجود ولا مخلوق بالاصاله و إنما یتحقق بالعرض و بمقایسه شئ إلى شئ نحوا من المقایسه، و الدلیل على ذلک قوله تعالى: «و الله خالق کل شئ» الایه و قوله: «الذى أحسن کل شئ خلقه» الایه حیث عدّ کل شئ خلقا لنفسه ثم عده حسنا غیر سئ، و قال تعالى: ما أصابک من سیئه فمن نفسک الایه فعدّ بعض الاشیاء کالبلایا و الامراض سیئات و ذکرها بالمساءه، مع أنها من حیث وجودها و خلقها حسنه فلیست مساءتها إلا من جمله العرض و المقایسه.

فالاشیاء أعم من الخیرات و الشرور من حیث وجودها و خلقها مستنده الیه تعالى کما ذکر فی خبر المحاسن رقم ۲۱ وکذلک مع المقایسه إذا کان الاستناد أعم مما بالذات و بالعرض و الشرور من حیث هى شرور لا تستند إلیه تعالى بالاصاله کما ذکر فی هذا الخبر.

ترجمۀ حدیث: امام صادق (ع) فرمود:کسی که گمان کند خداوند به ناهنجاری ها (گناهان) امر کرده است، پس بتحقیق بر خداوند دروغ بسته است. و هر کس که گمان کند خیر و شرّ در دست خود اوست، پس بتحقیق بر خداوند دروغ بسته است.

ترجمۀ سخن علامه طباطبائی(ره): خیر، موجود است و مخلوق است بدون شک. و امّا شرّ، به طور بالاصاله نه موجود است و نه مخلوق. و غیر از این نیست که شرّ محقق می شود بالعرض و با مقایسۀ چیزی بر چیز دیگر؛ که نحوی از مقایسه است.

و دلیل بر این (که شرّ بالاصاله موجود و مخلوق نیست) گفتۀ خداوند متعال است که می فرماید: «اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ[۱]». و نیز می فرماید: «الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَه[۲]». که (در آیه اول) همۀ مخلوقات را مخلوق خودش شمرده است. سپس (در آیه دوم) همۀ مخلوقاتش را حَسَن (زیبا و نیکو) شمرده که نکوهیده نیستند.

و نیز فرموده است:«وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَه فَمِنْ نَفْسِک[۳]». پس برخی از اشیاء مانند بلاها و بیماری ها را سیئات شمرده و آن ها را «نکوهیده ها» نامیده است. در حالی که آن ها از حیث وجودشان و خلقت شان، حسنه هستند.

پس بدی و نکوهیدگی شان، نیست مگر از جملۀ عَرَض و مقایسه.

بنابراین، اشیاء اعم از خیرها و شرّها از حیث وجودشان و خلق شان به خداوند متعال مستند هستند. همان طور که در حدیث محاسن شماره ۲۱ ذکر شده است، و چنین است اگر استناد به خدا اعم از بالذات و بالعرض باشد.

و شرّها از حیث این که شرّ هستند به طور بالاصاله به خداوند متعال مستند نمی شوند. همان طور که در این حدیث آمده.

بررسی: 1- درباره «حَسَن» و «سیّئ»: اگر (مثلاً) علی(ع) به اعدام کسی حکم کرده، کار علی(ع) حسن است. و اگر هر قاضی عادل این کار را بکند کارش حَسَن است، در عین حال موضوع حکم او «سیّئه» است؛ خداوند می فرماید: «جَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها[۴]». یعنی شخص خوب و عادل کار خوبی را انجام داده که سیئه را با سیئه مکافات کرده است.

حاکم عادلی که شمشیر را برداشته و گردن یک قاتل را زده، کارش سیّئه است نه حسنه، سیئه ای است که در مقابل سیئه به عنوان مکافات محقق شده است. کدام عاقل می تواند اعدام و قتل را حسنه بنامد.

باصطلاح، اتفاقاً قضیّه بر عکس است: اعدام آن شخص، سیّئه ای است که حسن بودن آن بالعرض است. و آیه به طور نصّ آن را سیّئه شمرده است، و همچنین آیه «وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجْزى‏ إِلاَّ مِثْلَها[۵]» و آیه «وَ الَّذینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَهٍ بِمِثْلِها[۶]» و آیه «مَنْ عَمِلَ سَیِّئَهً فَلا یُجْزى‏ إِلاَّ مِثْلَها[۷]».

۲- هیچکدام از این دو سیّئه، نسبی نیستند، هر دو واقعا          ً سیّئه هستند به طور مساوی.

۳- اما آیه «الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ» نمی گوید که خداوند چیز سیّئی نیافریده، بل می فرماید: سیّئ ها را نیز در سیّئ بودن شان، خوب، احسن و بر اساس حکمت آفریده است؛ در آفریدن سیّئ ها کار بد یا کار ناقص، یا به اصطلاح مردم کوچه و بازار به طور «گُتره» نیافریده بل با حساب و کتاب و بر اساس حکمت آفریده است.

۴- اما آیه «ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِک» اتفاقاً بر علیه سخن مرحوم طباطبائی است. همان طور که خود آن مرحوم در مبحث شماره ۷۰ گفت: رحمت مقدم بر اعطای آن به بنده است و رحمت قبلاً وجود دارد سپس به بنده می رسد. ما نیز در این جا همان سخن را می گوئیم: آیه دلالت دارد که سیّئه قبلاً هست سپس به بنده می رسد. پس سیّئه هم موجود است و هم مخلوق.

و اما عبارت «فمن نفسک»، و این از شخصیتی مانند مرحوم طباطبائی شگفت است که توجه نکرده «جارو مجرور= من نفسک» به فعل «اصابک» متعلق است و هیچ ادیبی غیر از این را صحیح نمی داند.

یعنی علّت «اصابت» در نفس خود بنده است. نه سیّئ بودن سیئه.

۵- همین طور نیز علامه در حدیث مورد بحث، در «ارجاع ضمیر» در عبارت «وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ إِلَیْه»، دچار عدم توجه شده است. ضمیر «الیه» به «مَن» بر می گردد. نه به «الله» که در عبارت پیشین است. می گوید: خیر و شرّ در دست خدا است نه در اختیار بنده. که اگر در اختیار بنده باشد، همان باور معتزله می شود که انسان را در خیر و شرّ زندگیش کاملاً مفوّض و به سرخود رها شده می دانند.

بدین سان مرحوم طباطبائی از توجّه به دو قاعدۀ روشن و مسلّم ادبی، باز مانده است. ارجاع ضمیر به مرجع دور، از فصاحت و بلاغت به کنار است، مگر در موردی که دلیل آن را اقتضاء کند. و در حدیث مورد بحث، هیچ دلیلی وجود ندارد و امام(ع) به راحتی می توانست بگوید: «وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَیْرَ وَ الشَّر إِلَى اللَّه فَقَدْ کَذَبَ عَلَى اللَّه».

۶- توجه ندارد که اگر ضمیر «الیه» به «الله» برگردد، در این صورت نه خیر موجود و مخلوق می شود نه شرّ. زیرا در این صورت هر دو از خداوند سلب می شوند.

۷- طباطبائی(ره) میان دو حدیث فرق می گذارد و می فرماید: حدیث محاسن که به شماره ۲۱ آمده یک معنی دارد و این حدیث یک معنی دیگر.

اینک متن حدیث شماره ۲۱: سن: الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْجَمَّالِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ ذُکِرَ عِنْدَهُ الْقَدَرُ وَ کَلَامُ الِاسْتِطَاعَهِ فَقَالَ هَذَا کَلَامٌ خَبِیثٌ أَنَا عَلَى دِینِ آبَائِی لَا أَرْجِعُ عَنْهُ، الْقَدَرُ حُلْوُهُ وَ مُرُّهُ مِنَ اللَّهِ وَ الْخَیْرُ وَ الشَّرُّ کُلُّهُ مِنَ اللَّه.

ترجمه: شنیدم از امام صادق(ع)- در آن حال که در حضورش سخن از قَدَر و کلام استطاعت[۸]، آمد- فرمود: این کلام خبیث، است. و من در دین پدران خود هستم و از آن بر نمی گردم؛ قَدَر: شیرینش و تلخش از خدا است. خیر و شرّ همگی از خدا است.

این حدیث که به طور نصّ می گوید خیر و شرّ از خدا است، با نصّ ترین نص می گوید: شیرینی و تلخی قَدَر نیز از خدا است. یعنی آن چه که علامه آن را محصول مقایسه می داند، امام صادق(ع) آن را نیز بالاصاله مخلوق خدا می داند.

علامه می فرماید: در حدیث محاسن، با صرف نظر از این که خیر وجود واقعی دارد و شرّ وجود بالعرض دارد، هر دو را به خدا مستند می کند. اما معلوم نیست دلیل ایشان بر این «صرف نظر» چیست؟

تنها دلیلی که به نظر ایشان رسیده ارجاع ضمیر در «الیه» به «الله» است. که گفته شد اولاً خلاف قواعد ادبی است. و ثانیاً در آن صورت هم خیر و هم شرّ هر دو به خداوند مستند نمی شوند، نه فقط شرّ. و چرا ایشان به این بدیهی توجه نکرده واقعاً جای شگفتیِ شگفت تر، است.

در این جا لازم است حدیث های شماره ۱۸، ۱۹ و ۲۰ نیز مورد توجه قرار گیرند:

۱۸- سن: ابْنُ مَحْبُوبٍ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) یَقُولُ إِنَّ مِمَّا أَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى وَ أَنْزَلَ فِی التَّوْرَاهِ أَنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَلَقْتُ الْخَلْقَ وَ خَلَقْتُ الْخَیْرَ وَ أَجْرَیْتُهُ عَلَى یَدَیْ مَنْ أُحِبُّ فَطُوبَى لِمَنْ أَجْرَیْتُهُ عَلَى یَدَیْهِ وَ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَلَقْتُ الْخَلْقَ وَ خَلَقْتُ الشَّرَّ وَ أَجْرَیْتُهُ عَلَى یَدَیْ مَنْ أُرِیدُ فَوَیْلٌ لِمَنْ أَجْرَیْتُهُ عَلَى یَدَیْهِ.

 19- سن: أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) یَقُولُ إِنَّ فِی بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کُتُبِهِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَلَقْتُ الْخَیْرَ وَ خَلَقْتُ الشَّرَّ فَطُوبَى لِمَنْ أَجْرَیْتُ عَلَى یَدَیْهِ الْخَیْرَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ أَجْرَیْتُ عَلَى یَدَیْهِ الشَّرَّ وَ وَیْلٌ لِمَنْ قَالَ کَیْفَ ذَا وَ کَیْفَ ذَا.

 20- سن: مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَبِی عُبَیْدٍ وَ عَمْرٍو الْأَفْرَقِ الْخَیَّاطِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ کُلُّهُمْ عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَنَا إِلَهٌ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَالِقُ الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ وَ هُمَا خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِی فَطُوبَى لِمَنْ قَدَّرْتُ لَهُ الْخَیْرَ وَ وَیْلٌ لِمَنْ قَدَّرْتُ لَهُ الشَّرَّ وَ وَیْلٌ لِمَنْ قَالَ کَیْفَ ذَا.

شاید در تاریخ بشر سخنی نصّ تر از این حدیث ها، نباشد. و اگر این ها قابل تاویل باشند در آن صورت هیچ سخنی در جهان نبوده و نیست که نصّ باشد.

لطف علامه در این جا برای ارسطوئیان و صدرویان گل کرده و می خواهد با صرف نظر از آیات، و احادیث، به وسیله این تک حدیث، آن هم با تاویل عجیب و غریب، و نیز با عدم توجه به قواعد ادبی، اعتقاد آنان را مثلاً مستدل کند که می گویند: مخلوق از وجود خود خداوند صادر شده، و چون در ذات خداوند شرّی نیست پس شرّ، موجود و مخلوق نیست در حالی که اساس این اعتقادشان که بنای اصلی همه بینش شان است، نادرست است. هیچ چیزی از وجود خدا صادر نشده نه خیر و نه شرّ بل همه چیز و هر خیر و هر شرّ را خداوند آفریده است و آن پدیدۀ اولیّۀ کائنات را نیز «ایجاد» کرده و آن را از چیزی خلق نکرده است. به شرحی که در مباحث پیشین گذشت.

[۱] آیه ۱۶، سوره رعد.- و آیه ۶۲، سوره زمر

[۲] آیه ۷، سوره سجده

[۳] آیه ۷۹، سوره نساء

[۴] آیه ۴۰ سوره شوری

[۵] آیه ۱۶۰ سوره انعام

[۶] آیه ۲۷ سوره یونس

[۷] آیه ۴۰ سوره غافر

[۸] دربارۀ استطاعت، در مباحث پیشین، بحث شده است

منبع: http://binesheno.com/Files/books.php?idVeiw=2071&level=4&subid=2071